Τα εν οίκω και εν δήμω: Ο βιετναμέζικος θρύλος του καρπού μπετέλ και του φοίνικα αρέκα

Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2025

Ο βιετναμέζικος θρύλος του καρπού μπετέλ και του φοίνικα αρέκα

Betel Leaves and Areca Nuts

Καλλιτέχνης: Do Khai, 2017

___________

Προέλευση του θρύλου

Ο θρύλος του καρπού μπετέλ και του φοίνικα αρέκα ανήκει στον θησαυρό των βιετναμέζικων λαϊκών παραμυθιών και χρονολογείται γύρω στο 2000 π.Χ. κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Hùng Vương. Έχει καταγραφεί στο έπος «Linh Nam Chich Quai», μια συλλογή βιετναμέζικων θρύλων και λαϊκών παραμυθιών που συγκεντρώθηκαν γύρω στα 1370 - 1400, στο τέλος της δυναστείας Trần (1226 - 1400).

Αυτή η ιστορία προσωποποιεί το δέντρο αρέκα, το φυτό μπετέλ και τον ασβεστολιθικό βράχο, που χρησιμοποιούνται για το μάσημα του μπετέλ και εξηγεί το έθιμο της χρήσης τους στην κοινωνικοποίηση, τη δημιουργία φίλων και στον γάμο των Βιετναμέζων. Η ιστορία έχει τη μορφή προφορικής λογοτεχνίας, με πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους παραλλαγές.

Sự tích trầu cau, σχέδιο της Thu Hằng

________________

«Αγαπημένα αδέρφια, πιστοί σύζυγοι»

Μια φορά κι έναν καιρό, σ' ένα μικρό χωριό ζούσε μια οικογένεια με δυο γιους. Ο πατέρας τους ήταν ο αρχηγός του χωριού (Quan Lang) και ο ψηλότερος άνδρας στην περιοχή. Τον κάλεσε κάποτε ο βασιλιάς Hùng στο Phong Châu και του έδωσε το επώνυμο Cao, το οποίο έγινε από τότε το επώνυμο όλης της οικογένειας. Ο ένας γιος λεγόταν Tân και ο άλλος Lang. Αν και δεν ήταν δίδυμοι, έμοιαζαν σαν δυο σταγόνες νερό. Ακόμη και οι στενοί συγγενείς τους δεν είχαν τρόπο να καταλάβουν ποιος ήταν ο μεγαλύτερος και ποιος ο νεότερος. Τα δύο αδέρφια αγαπιούνταν πολύ. Κι από τη στιγμή που οι γονείς τους έφυγαν από τη ζωή, όταν ήταν 18 και 17 χρονών αντίστοιχα, στέκονταν συνεχώς ο ένας στο πλευρό του άλλου.

Η οικογένεια Cao με τους δυο γιους της (σχέδιο της Thu Hằng)

__________

Πριν πεθάνει ο πατέρας, είχε εμπιστευτεί τον Tân σε έναν Ταοϊστή ιερέα ονόματι Lưu, που είχε μια κόρη, την Liên, στην ίδια ηλικία μ' αυτόν. Ο Lang δεν άντεχε να μείνει μόνος στο σπίτι και ζήτησε να σπουδάσει μαζί του. Ο ιερέας συγκινήθηκε από την αγάπη των δύο αδελφών και δέχτηκε να τους μεγαλώσει στο σπίτι του, σαν δικούς του γιους.

Πριν πεθάνει ο πατέρας, είχε εμπιστευτεί τον Tân σε έναν Ταοϊστή ιερέα ονόματι Lưu

(σχέδιο της Thu Hằng)

___________

Γρήγορα κατάλαβε ότι η κόρη του αγαπούσε τον Tân, ο οποίος ήταν ο μεγαλύτερος, αλλά δεν ήξερε ποιος από τους δύο ήταν, αφού τα δύο αδέρφια έμοιαζαν τόσο πολύ.

— «Κόρη μου, ξέρω ότι αγαπάς τον Tân. Αλλά ακόμη και εγώ δεν μπορώ να αναγνωρίσω ποιος από τους δυο είναι. Έτσι, αύριο, μαγείρεψε μια σούπα με ρύζι και σέρβιρέ τους, για να δούμε ποιος είναι ο Tân», είπε ο ιερέας στην κόρη του.

Εκείνη την εποχή, οι κανόνες ήταν αυστηροί. Κάθε φορά που οι άνθρωποι έτρωγαν ή έπιναν, έπρεπε πρώτα να αφήσουν τους μεγαλύτερους να φάνε ή να πιουν πρώτοι. Η κόρη έκανε όπως της είπε ο πατέρα της και κρύφτηκε για να δει ποιος θα παραχωρήσει τη θέση του στον άλλον. Ο Lang, βέβαια, άφησε κι αυτή τη φορά, όπως πάντα, τον μεγαλύτερο αδερφό του να φάει πρώτος.

«Μαγείρεψε μια σούπα με ρύζι και σέρβιρέ τους, για να δούμε ποιος είναι ο Tân»

(σχέδιο της Thu Hằng)

__________

Ο ιερέας έδωσε τη συγκατάθεσή του για το γάμο της κόρης του με τον Tân και γρήγορα το ζευγάρι μετακόμισε στο δικό του σπίτι. Ο Tân ήταν πλέον ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στη γη. Περνούσε το χρόνο του γράφοντας ερωτικά ποιήματα για να περιγράψει την ευτυχία του και να τραγουδήσει τη βαθιά αγάπη για τη σύζυγό του. Ο Lang, που δεν ήθελε με τίποτα να αποχωριστεί τον αδελφό του, πήγε να ζήσει μαζί τους. Ωστόσο, μερικές φορές ένιωθε λυπημένος επειδή ο Tân δεν του έδινε τόση σημασία όπως πριν, αλλά μιλούσε και διασκέδαζε με τη γυναίκα του.

Ο καιρός περνούσε και ζούσαν ακόμα ευτυχισμένοι μαζί. Μέχρι που μια μέρα, ο Lang είχε κουραστεί τόσο πολύ να δουλεύει στο χωράφι, που γύρισε πρώτος στο σπίτι. Η Liên τον είδε να έρχεται και έτρεξε έξω γρήγορα ν' αγκαλιάσει τον άντρα της, χωρίς να καταλάβει ότι ήταν ο Lang. Μόλις αναγνώρισε το λάθος της ήταν πολύ αργά. Ο Tân, γυρνώντας σπίτι, είδε τη γυναίκα του στην αγκαλιά του αδερφού του. Αν και δεν είπε τίποτα, δεν μπορούσε να σταματήσει να σκέφτεται ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τους δυο τους. Από κείνη τη στιγμή, έγινε καχύποπτος, ζηλιάρης και ακόμα πιο ψυχρός απέναντι στον μικρότερο αδελφό του.

Ο Tân γυρνώντας σπίτι είδε τη γυναίκα του στην αγκαλιά του αδερφού του

(σχέδιο της Thu Hằng)

_________

Ο Lang πάλι ήξερε τι σκεφτόταν ο αδερφός του. Ήταν τόσο βαθιά λυπημένος, που την επόμενη μέρα, έφυγε χωρίς να πει λέξη. Δεν ήξερε πού να πάει, απλώς συνέχιζε να περπατάει, πεινασμένος και περίλυπος, μέχρι που έφτασε δίπλα σε ένα μεγάλο αδιάβατο ποτάμι. Ψυχή δεν υπήρχε γύρω του κι ο Lang ήταν τόσο κουρασμένος που κατέρρευσε. Έσκυψε το κεφάλι του, κάλυψε το πρόσωπό του και ξέσπασε σε κλάματα. Έκλαιγε τόσο πολύ, που τα πουλιά που έβγαιναν για να βρουν τροφή αργά το βράδυ μπορούσαν ακόμα να ακούσουν τους πένθιμους λυγμούς του. Κάποια στιγμή, αποκαμωμένος, κοιμήθηκε και δεν ξύπνησε ποτέ ξανά. Το επόμενο πρωί, το σώμα του ήταν μεταμορφωμένο σε πέτρα.

Το επόμενο πρωί, το σώμα του Lang ήταν μεταμορφωμένο σε πέτρα

(σχέδιο της Thu Hằng)

_________

Όταν ο Tân δεν είδε τον αδερφό του τριγύρω, ανησύχησε. Κατάλαβε ότι ο Lang είχε φύγει εξαιτίας του. Ένιωθε τόσο ένοχος που αποφάσισε να πάει να βρει τον αδερφό του, χωρίς να πει κουβέντα στη γυναίκα του. Η μοίρα τον οδήγησε ν' ακολουθήσει τον δρόμο που είχε πάρει ο αδερφός του, μέχρι που έφτασε κι αυτός στο ποτάμι. Το μόνο που είδε ήταν ένας βράχος με ανθρώπινη μορφή.

Το μόνο που είδε ήταν ένας βράχος με ανθρώπινη μορφή.

_________

— «Ω! Τι παράξενο! Γιατί αυτός ο βράχος μοιάζει με τον Lang;»

Τότε ξέσπασε σε κλάματα:

— «Ω Θεέ μου! Αυτός είναι ο αδερφός μου! Lang αγαπημένε μου! Σε παρακαλώ συγχώρεσέ με!»

Ο Tân μετάνιωσε και αγκάλιασε τον βράχο, κλαίγοντας απαρηγόρητος, κλαίγοντας μέχρι που μόνο ο ήχος του νερού ακουγόταν να κυλάει κάτω από την όχθη του ποταμού. Ο Tân πέθανε και μεταμορφώθηκε σ' ένα παράξενο δέντρο, με τον κορμό του να μεγαλώνει κατευθείαν μέχρι τον ουρανό, δίπλα στον βράχο, προσφέροντας σκιά στον μικρότερο αδερφό του.

Ο Tân μεταμορφώθηκε σ' ένα παράξενο δέντρο,

με τον κορμό του να μεγαλώνει κατευθείαν μέχρι τον ουρανό...

(σχέδιο της Thu Hằng)

___________

Η γυναίκα του Tân περίμενε αρκετή ώρα αλλά ο άντρας της δεν είχε επιστρέψει. Λυπημένη βαθιά που η απροσεξία της είχε χωρίσει τα δυο αγαπημένα αδέλφια, έφυγε από το σπίτι για να αναζητήσει τον σύζυγό της κι έφτασε, τρελή από την αγωνία, στο ίδιο ακριβώς μέρος όπου είχαν πεθάνει ο Tân και ο Lang. Μπροστά στα μάτια της υπήρχε μόνο ένα μεγάλο ποτάμι κι ένα παράξενο δέντρο που φύτρωνε ακριβώς δίπλα σε έναν βράχο.

Αποκαμωμένη, κάθισε στον βράχο, ακουμπώντας σε εκείνο το παράξενο δέντρο για να ξεκουραστεί.(σχέδιο της Thu Hằng)

___________

Αποκαμωμένη, κάθισε στον βράχο, ακουμπώντας σ' εκείνο το παράξενο δέντρο για να ξεκουραστεί. Ένα απροσδιόριστο αίσθημα, μια παράξενη ζεστασιά άρχισε ν' απλώνεται στο κορμί της και απ' το μυαλό της περνούσαν όλες οι τρυφερές στιγμές του παρελθόντος. Όσο περισσότερο θυμόταν, τόσο περισσότερο μετάνιωνε. Αποφάσισε να μείνει στην έρημη όχθη του ποταμού και να περιμένει τον άντρα της. Ξέσπασε σε κλάματα κι όταν τα δάκρυά της για κείνον στέρεψαν σιγά σιγά, η μοναξιά και η απουσία του την εξάντλησαν. Κοιμήθηκε και δεν ξύπνησε ποτέ ξανά.

Κοιμήθηκε και δεν ξύπνησε ποτέ ξανά...

________

Το σώμα της έγινε αναρριχητικό φυτό, με φύλλα σε σχήμα καρδιάς, τυλιγμένα γύρω από το δέντρο, σαν μια γυναίκα που αγκαλιάζει τον άντρα της. Τελικά, και οι τρεις τους ξαναβρήκαν ο ένας τον άλλον και κανείς ή τίποτα δεν μπορούσε πια να τους χωρίσει.

Το σώμα της έγινε τα φύλλα σε σχήμα καρδιάς, τυλιγμένα γύρω από το δέντρο,

σαν μια γυναίκα που αγκαλιάζει τον άντρα της

___________

Βλέποντας το σπίτι των αδελφών Cao ξαφνικά έρημο, ο ιερέας Lưu και οι κάτοικοι του χωριού ανησύχησαν και βγήκαν να τους αναζητήσουν. Χωρίστηκαν για να ψάξουν παντού, αλλά δεν βρήκαν κανένα ίχνος από τα τρία άτομα. Τελικά, έφτασαν στο πλατύ ποτάμι και ανακάλυψαν τον βράχο και δύο παράξενα φυτά. Το μόνο που μπορούσαν πλέον να κάνουν ήταν να χτίσουν έναν ναό, που τον ονόμασαν «αγαπημένα αδέρφια, πιστοί σύζυγοι» και να προσφέρουν λουλούδια και θυμίαμα στη μνήμη τους.

Τον επόμενο χρόνο η περιοχή υπέφερε από έντονη ξηρασία και μόνο τα δύο δέντρα που φύτρωναν δίπλα στο βράχο, μπροστά από τον ναό παρέμεναν πράσινα. Οι άνθρωποι πίστευαν ότι πρόκειται για θαύμα. Μια μέρα, κατά τη διάρκεια μιας περιοδείας, ο Hùng Vương πέρασε από εκείνη τη γη. Σταμάτησε στον ναό και ξαφνιασμένος, ρώτησε:

— «Σε ποιον θεό είναι αφιερωμένος αυτός ο ναός; Δεν έχω ξαναδεί τέτοιου είδους δέντρα.»

Ένας αξιωματούχος κάλεσε κάποιους ηλικιωμένους από την περιοχή κι εκείνοι του διηγήθηκαν την θλιβερή ιστορία της οικογένειας Cao. Ο βασιλιάς κυριευμένος από βαθιά συγκίνηση, σκαρφάλωσε στον βράχο, κοίταξε γύρω του και διέταξε τους στρατιώτες του να μαζέψουν μερικούς καρπούς και να τους δοκιμάσουν.

— «Μεγαλειότατε, όταν τον τρως μόνο του, είναι στυφός, τίποτα το ασυνήθιστο. Όταν όμως τον μασήσεις με φύλλα αρέκας, έχει γεύση γλυκιά, αρωματική, και πικάντικη», είπε ένας από τους στρατιώτες.

— «Θεέ μου! Αίμα!», φώναξε ένας από τους αξιωματούχους
_________

Ξαφνικά ένας από τους αξιωματούχους φώναξε:

— «Θεέ μου! Αίμα!»

Μασώντας και φτύνοντάς το στον βράχο, το μείγμα των καρπών και των φύλλων αυτών των δύο φυτών, έγινε κόκκινο σαν αίμα. Ο βασιλιάς διέταξε να μασηθούν και τα τρία υλικά μαζί, και ξαφνικά οι άνθρωποι ένιωσαν μια ζέστα, σαν να ήταν μεθυσμένοι, τα χείλη τους είχαν έντονο κόκκινο χρώμα, τα πρόσωπά τους ήταν ρόδινα και όμορφα, και όταν έφτυσαν, το σάλιο τους ήταν κόκκινο σαν αίμα. Βλέποντας αυτό ο βασιλιάς είπε:

— «Πόσο τρομακτικό! Αυτοί είναι! Η αγάπη τους είναι τόσο ζωηρή και φλογερή.»

— «Μεγαλειότατε, είναι αλήθεια όπως είπατε, αυτό είναι πράγματι ένα είδος δέντρου που συμβολίζει την αρμονία μεταξύ αδελφών και της πιστής συζύγου.»

Ο βασιλιάς τελείωσε την ιστορία:

— «Αυτό δείχνει λοιπόν ότι η αγάπη τους είναι παθιασμένη, όσο η γεύση αυτών των πραγμάτων!»

Ο φοίνικας αρέκα, τα φύλλα σε σχήμα καρδιάς που αγκαλιάζουν το δέντρο και ο βράχος

(σχέδιο της Thu Hằng)

____________

Οι άνθρωποι αποκαλούν το παράξενο δέντρο που μεγαλώνει ίσιο και ψηλό «δέντρο αρέκα» και τα φύλλα που τυλίγονται γύρω από το δέντρο αρέκας είναι φύλλα μπετέλ. Το πέτρωμα που βοηθάει στο να γίνουν πιο γευστικά το μπέτελ και ο καρπός αρέκα ονομάζεται λάιμ.

Προφανώς, ο μικρότερος αδερφός έχει αποδείξει σε όλους ότι δεν έχει πρόθεση να διαλύσει τη σχέση των δυο συζύγων, αλλά μάλλον κάνει αυτή την αγάπη πιο παθιασμένη και πιο ευτυχισμένη μαζί.

Από τότε, ο βασιλιάς Hùng διέταξε να καλλιεργούνται παντού αυτά τα δύο είδη δέντρων και ζήτησε, όταν τα αγόρια και τα κορίτσια παντρεύονται, να βρίσκουν καρπούς, φύλλα μπετέλ και λάιμ, να τα μασάνε όλα και να φτύνουν λίγο, για να θυμούνται ότι η αγάπη τους δεν σβήνει ποτέ.

Οι Βιετναμέζοι προσφέρουν και μασούν μπετέλ και καρπούς αρέκα

στις συναναστροφές, στους αρραβώνες και στους γάμους.

(σχέδιο της Thu Hằng)

_____________

Η συμβολική των ονομάτων στον θρύλο

Τα ονόματα που χρησιμοποιούνται στην ιστορία του μπετέλ και της αρέκα παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον:

Το επίθετο του Quan Lang είναι Cao, που σημαίνει ψηλός. Μοιάζει πολύ με το Cau, που σημαίνει δέντρο της αρέκας και ονομάζεται έτσι επειδή είναι ψηλό.

Σύμφωνα με τον Nguyen Huu Vinh, Tân Lang (τα ονόματα των δύο γιων), γραμμένα μαζί με κινεζικους χαρακτήρες σημαίνουν «δέντρο αρέκας». Αλλά «tân lang» σημαίνει επίσης «νέος άνθρωπος», που αντιπροσωπεύει μια νέα, πατριαρχική κουλτούρα προερχόμενη από τον Βορρά.

Τα ονόματα των «δύο» αγοριών (Tân και Lang) σημαίνουν «ένα» δέντρο αρέκας ή «ένας» άντρας. Αυτό είναι το κύριο νόημα του εθίμου «nối dây, δηλ. δέσιμο χορδών/ καλωδίων»: Όλοι οι άνδρες σε μια οικογένεια είναι «μια» χορδή για να συνδεθούν με τη σύζυγο. (Ή και το αντίστροφο). Σύμφωνα με το έθιμο της σύνδεσης χορδών, όταν πεθαίνει η σύζυγος, ο σύζυγος που θέλει να ξαναπαντρευτεί αναγκάζεται να παντρευτεί μια κόρη από την οικογένεια της συζύγου, η οποία μπορεί να είναι η μικρότερη αδερφή ή ακόμα και η μεγαλύτερη αδερφή της συζύγου, εφόσον το άτομο αυτό δεν είναι παντρεμένο. Αυτοί οι άνθρωποι ονομάζονται «nuê, δηλ. καλωδιωμένοι». Αν δεν υπάρχει κανείς να συνδέσει τη γραμμή, ο σύζυγος πρέπει να επιστρέψει στο σπίτι της μητέρας του με άδεια χέρια. Αντίθετα, εάν ο σύζυγος πεθάνει και η οικογένεια της συζύγου δεν θέλει να χάσει την περιουσία της, πρέπει να στείλει κάποιον (τον άγαμο αδερφό του συζύγου ή τον μικρότερο αδερφό) στο σπίτι του αποθανόντος συζύγου για να κάνει το τελετουργικό της σύνδεσης των γραμμών.

Στο Βιετνάμ, το έθιμο αυτό ήταν πολύ δημοφιλές μεταξύ αρκετών εθνοτικών μειονοτήτων, όπως ο λαός Ede, που ακολουθεί ένα μητριαρχικό σύστημα, στο οποίο οι γυναίκες έχουν εξουσία και αποφασίζουν για πολλά σημαντικά ζητήματα. Η εθνοτική κοινότητα του Ede ζούσε απομονωμένη στα υψίπεδα, η ζωή τους εξαρτιόταν αποκλειστικά από τη φύση και πάντα έπρεπε να αντιμετωπίζουν φυσικές καταστροφές και επιδημίες. Έτσι αυτό το έθιμο τους επέτρεπε να διατηρήσουν τη φυλή και το εργατικό δυναμικό τους, για να προστατεύσουν το χωριό και να εξασφαλίσουν την κοινοτική ζωή.

Το επώνυμο της κόρης είναι Lưu. Μια από τις πιο κοινές έννοιες της λέξης, που χρησιμοποιείται ακόμα σήμερα είναι «διατηρώ». Αυτό που πρέπει να διατηρηθεί είναι η

παραδοσιακή ηθική, γιατί στην ιστορία ο πατέρας της κοπέλας είναι ένας Ταοϊστής ιερέας που ονομάζεται Lưu. Αντίθετα, η οικογένεια του γαμπρού, με τον τίτλο Quan Lang, σημαίνει πολιτική εξουσία. Είναι σαφές ότι πρόκειται για μια σύγκρουση μεταξύ δύο πολιτισμών: της παλιάς μητριαρχικής κουλτούρας της πατρίδας και της νέας κουλτούρας της πολιτικής εξουσίας από το Βορρά.

Το έθιμο «nối dây, δηλ. δέσιμο χορδών/ καλωδίων» στην εθνοτική ομάδα Ede του Βιετνάμ

____________

Το παρελθόν και το παρόν ενός αιωνόβιου εθίμου

Οι Βιετναμέζοι ήταν εξοικειωμένοι με τον φοίνικα αρέκα και τους καρπούς μπετέλ από αμνημονεύτων χρόνων. Αρχαιολογικές μαρτυρίες (σκελετοί με μαυρισμένα δόντια, υπολείμματα καρπών) από το πρώτο μισό της δεύτερης χιλιετίας έως την πρώτη χιλιετία π.Χ.) υποδηλώνουν ότι οι ντόπιοι γνώριζαν ήδη την τεχνική αυτή από καιρό.

Ο πατέρας Cristophoro Borri και ο πατέρας Alexandre de Rhodes είναι οι δύο πρώτοι Ευρωπαίοι αυτόπτες μάρτυρες της παράδοσης της μάσησης του μπετέλ στο Βιετνάμ. Ο Borri έγραφε για τον νότο στα 1631:

«...οι άνθρωποι μασούν μπετέλ όλη την ημέρα, όχι μόνο στο σπίτι αλλά και στους δρόμους και επίσης ενώ μιλάνε, δηλ. παντού και πάντα. Οι άνθρωποι καπνίζουν επίσης, αλλά ο καπνός δεν συγκρίνεται με το μπετέλ, όσον αφορά τη δημοτικότητά του.»

Το 1651 ο de Rhodes παρατηρεί για το βορρά:

«Σύμφωνα με ένα έθιμο, οι άνθρωποι παίρνουν πάντα στη ζώνη τους μια τσάντα ή ένα πορτοφόλι γεμάτο μπετέλ και το ανοίγουν όταν βγαίνουν έξω. Μόλις συναντήσουν τους φίλους τους, καλωσορίζουν ο ένας τον άλλον και μετά παίρνουν ένα καλά προετοιμασμένο κουτί από την τσάντα των φίλων τους. Γι' αυτό στις πλούσιες οικογένειες, οι άνθρωποι παραγγέλνουν στους υπηρέτες τους να ετοιμάσουν αυτά τα μικροσκοπικά δώρα και τα προσφέρουν στους φίλους τους ως μήνυμα φιλίας. Αλλά για τους άλλους, που δεν έχουν υπηρέτες για να προετοιμάσουν αυτά τα δώρα εκ των προτέρων, υπάρχουν έως και πενήντα χιλιάδες πωλητές μπετέλ εξαπλωμένοι σε όλη την πόλη Kẻ Chợ [ σημερινό Ανόι], και η τιμή είναι μέτρια. Μπορούμε να υπολογίσουμε από εκεί πόσο μεγάλος είναι ο αριθμός των αγοραστών betel».

Πλανόδιος πωλητής betel στο Βόρειο Βιετνάμ, τη δεκαετία του 1930

( Εθνικό Μουσείο Τεχνών, Σαϊγκόν, 1975)

___________

Το έθιμο της μάσησης του μπετέλ πάντα τραβούσε την προσοχή των Ευρωπαίων ταξιδιωτών, οι απόψεις των οποίων διχάζονταν σε κάποιο βαθμό. Το 1861, ένας ανταποκριτής του Le Tour du Monde στη Σαϊγκόν παρατηρεί:

«[Η Βιετναμέζα] θα ήταν όμορφη στα μάτια των Ευρωπαίων αν δεν έκανε το στόμα της μαύρο σαν κάρβουνο».

Και αμέσως μετά προβλέπει: «Το έθιμο της μάσησης του μπετέλ θα συνεχίζει να χωρίζει για πολύ καιρό τους Ασιάτες από τους Ευρωπαίους».

Αργότερα (1872-1873), ο Dr. A. Morice αναφέρει «Είναι δύσκολο να βρεις έναν Βιετναμέζο που δεν μασάει...».

Ο J. Silvestre (1889) ήταν από τους λίγους Ευρωπαίους που εκτίμησαν το έθιμο:

«Αυτό το μάσημα παράγει μια φρέσκια γεύση, πικρή που είναι πολύ ωραία όταν συνεχίσεις το μάσημα. Το σάλιο τότε γίνεται κόκκινο σαν αίμα. Νιώθεις τα νεύρα του εγκεφάλου σου να διεγείρονται και να ζεσταίνεται ευχάριστα το στήθος σου, κάτι που σε κάνει να αισθάνεσαι άνετα και ξεκούραστα.»

The Lễ Đi An Trầu (ιεροτελεστία επίσκεψης και μάσησης μπετέλ). Αρχές του 20ου αιώνα· παραδοσιακή ξυλογραφία (Εθνικό Μουσείο Τεχνών, Σαϊγκόν, 1975).

___________

Το έθιμο του μασήματος μπετέλ έφτασε, όπως φαίνεται, στο αποκορύφωμά του περίπου την εποχή της Γαλλικής αποικιοκρατίας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Στις αρχές του 20ου αιώνα και ειδικά στην περιοχή Bà Điểm (το προπύργιο της παράδοσης της μάσησης του μπέτελ στα περίχωρα της Σαϊγκόν), σχεδόν το 80% των ενηλίκων, μικροί και ηλικιωμένοι, μασούσαν μπέτελ καθημερινά. Είναι αδύνατο να αποκτήσουμε ένα αξιόπιστο, ποσοτικό και εθνικό χαρακτηριστικό του εθίμου, που βρίσκεται σε παρακμή, αλλά κάθε χρόνο μερικά νέα μέλη υιοθετούν τη συνήθεια του μασήματος μπετέλ, ειδικά όταν είναι στην ηλικία των 50 ή 60 ετών και ενσωματώνονται σε μια βουδιστική ομάδα κυριών, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Αντικαθιστούν εν μέρει εκείνες που απεβίωσαν. Γενικά, οι μοναχικές ηλικιωμένες γυναίκες, οι περισσότερες άνω των εξήντα ετών που ζουν κυρίως στην ύπαιθρο, συνεχίζουν να είναι πραγματικά παθιασμένες με το μάσημα μπετέλ. Το ποσοστό στο Βόρειο Βιετνάμ είναι πολύ μεγαλύτερο από ό,τι στο Νότιο.

Μια νεαρή Βιετναμέζα, που μασάει μπετέλ (1921)

____________

Η παρακμή του εθίμου της μάσησης του μπετέλ μπορεί να φανεί μέσω της αλλαγής της παλιάς αντίληψης «Είμαι πρόθυμος να πληρώσω δέκα "quan" για ένα κορίτσι με μαυρισμένα δόντια» στη νέα «είμαι πρόθυμος να πληρώσω δέκα "quan" για ένα κορίτσι μ' ένα γοητευτικό χαμόγελο».

Η επιχειρηματική δραστηριότητα της αρέκας και του μπετέλ, που κάποτε άνθιζε σε όλη τη χώρα, βρίσκεται σε βαθιά παρακμή, ιδιαίτερα σε μεγάλους οικισμούς. Προς το παρόν και σε ορισμένα μέρη στο Βόρειο Βιετνάμ, αυτή η επιχείρηση είναι σε συγχώνευση με τη δουλειά του θυμιάματος και των αντικειμένων με χαρτί, δύο ειδών που χρησιμοποιούνται κυρίως σε τελετουργίες.

Πωλήτρια καρπών και φύλλων μπετέλ σους δρόμους του Βιετνάμ

___________

«Δόντια κατάμαυρα σαν τα φτερά της κατσαρίδας»

«Τα δόντια [των γυναικών από το Ανόι] βάφτηκαν

σ' ένα γυαλιστερό μαύρο σαν τα φτερά της κατσαρίδας».

Στο μακρινό παρελθόν, το μάσημα του μπετέλ και το μαύρισμα των δοντιών με βερνίκι ήταν αλληλένδετα. Το πρώτο γέννησε το δεύτερο. Το μάσημα του μπετέλ έβαφε τα δόντια κόκκινα, στη συνέχεια καφέ και τέλος μαύρα, αλλά ανομοιόμορφα. Αν ήθελαν να έχουν μια μαύρη οδοντοστοιχία, όπως επαινείται στα δημοτικά τραγούδια και εκτιμάται ιδιαίτερα από τους ανθρώπους, έπρεπε να μαυρίσουν οικειοθελώς τα δόντια τους, περνώντας από πολλές και περίπλοκες διαδικασίες βαφής.

Για τρεις μέρες τα δόντια πλένονται με αλάτι, σκόνη άνθρακα και καρπούς αρέκα. Μία μέρα πριν το μαύρισμα, οι γυναίκες μασούσαν lime και ξέπλεναν το στόμα τους με κρασί ρυζιού και χυμό λεμόνι για να μαλακώσουν το φυσικό τους σμάλτο. Σε αυτό το σημείο τα δόντια τους γίνοταν ευαίσθητα και το στόμα και τα χείλη τους πρήζονταν και πονούσαν. Όταν ξεκινούσε η διαδικασία μαυρίσματος τότε επί μία εβδομάδα περνούσαν ένα βερνίκι με πούδρα, χυμό lime, αλουνίτη και τσόφλια καρύδας στα δόντια τους μετά το δείπνο, κοιμόντουσαν το βράδυ με κλειστό το στόμα και το αφαιρούσαν το πρωί με προσοχή. Στην διάρκεια αυτής της εβδομάδας, οι γυναίκες δεν μπορούσαν να μασήσουν το φαϊ τους και και κάποιες τροφές τους απαγορεύονταν εξ’ ολοκλήρου για να διατηρηθεί η μπογιά. Στο τέλος, περνούσαν μία μαύρη ουσία με αλουνίτη και ρετσίνι στα δόντια τους επί δύο μέρες και μια «κόλλα» από ρετσίνι καρύδας ως το νέο σμάλτο τους. Με αυτήν την διαδικασία, το μαύρο χρώμα μπορεί να διατηρηθεί άθιγκτο στα δόντια ακόμα και για σαράντα χρόνια!

Ωστόσο, ακόμη και όταν τα δόντια είναι ήδη χρωματισμένα, μπορεί να ξεθωριάσουν με την πάροδο του χρόνου. Επομένως, οι άνθρωποι πρέπει να τα βάψουν ξανά. Οι άντρες τα έβαφαν μία ή δύο φορές και οι γυναίκες τα έβαφαν μία φορά το χρόνο, ώστε να μην χρειαστεί να το ξανακάνουν όταν ήταν άνω των 30 ετών.

Δύο Βιετναμέζες, η μια με μαύρα και η άλλη με λευκά δόντια,

στην αγορά Dong Xuan, Ανόι, δεκαετία του 1950

__________

Εκείνη την εποχή, «τα δόντια τόσο μαύρα όσο οι κατάμαυρες χάντρες ενός κολιέ» ή «δόντια τόσο μαύρα όσο οι σπόροι του γλυκόμηλου» ήταν τα πιο επιθυμητά χαρακτηριστικά ενός όμορφου κοριτσιού. «Τη δεκαετία του 1920, τα περισσότερα κορίτσια από το Ανόι είχαν μαυρισμένα δόντια», πρακτική που θεωρoύνταν σημάδι καλής τύχης, για να καταφέρουν οι νέες γυναίκες να βρουν σύζυγο. Σύμφωνα με την παράδοση, τα μαύρα δόντια ήταν το πρότυπο ομορφιάς, όχι μόνο για τις γυναίκες αλλά και για τους άνδρες και βοηθούσε, όπως πίστευαν, να γίνουν πιο δυνατά τα δόντια.

Τα μαύρα δόντια δεν ήταν δημοφιλή μόνο μεταξύ των απλών ανθρώπων αλλά και μεταξύ των ευγενών και των βασιλιάδων. Ωστόσο, η διαδικασία της μαύρης βαφής των δοντιών είναι κοινή μόνο στις κεντρικές και βόρειες περιοχές. Η αυτοκρατορική πρωτεύουσα Hue θεωρείται το πιο ακμάζον μέρος στην τέχνη του μαυρίσματος των δοντιών, επειδή εκεί ζούσε ο Αυτοκράτορας, η αυλή των ευνούχων και των παλλακίδων τους και οι μικροί πρίγκιπες και οι πριγκίπισσες τους, μικροί άρχοντες και κυρίες που ενδιαφέρονταν να βάψουν τα δόντια τους.

Το έθιμο της βαφής των δοντιών εκείνη την εποχή ήταν τόσο δημοφιλές, που έγινε επάγγελμα για την εξασφάλιση των προς το ζην. Παλαιότερα σε αγροτικές και αστικές περιοχές υπήρχαν τεχνίτες που ειδικεύονταν στο μαύρισμα των δοντιών.

Πρόσφατα, ο H. Rydstrom συνάντησε την αντίληψη αυτή στην κοινότητα Thịnh Trị της επαρχίας Hà Tây:

«Τα μαύρα δόντια θεωρούνταν παραδοσιακά πιο όμορφα από τα λευκά, όπως μου είπαν μερικές από τις μαυροδόντες γιαγιάδες στο Thịnh Trị. Επιπλέον, παλαιότερα ήταν κοινή πεποίθηση ότι μόνο τα κακά πνεύματα είχαν μακριά λευκά δόντια και κανείς δεν ήθελε να μοιάζει με κακό πνεύμα. Επίσης, το μαύρισμα θεωρείται ότι προστατεύει τα δόντια κάποιου. Το μαύρισμα των δοντιών ήταν ένα είδος γυναικείας τελετουργίας που περνούσε ένα κορίτσι, όταν ήταν στην εφηβεία της. Δεν παρατήρησα την πρακτική του μαυρίσματος των δοντιών στο σύγχρονο Thịnh Trị».

Στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν ο δυτικός πολιτισμός διείσδυσε έντονα στο Βιετνάμ, μαζί με το κίνημα για ισότητα των γυναικών, η τάση των φυσικά λευκών δοντιών αναπτύχθηκε επίσης δυναμικά και το έθιμο του μαυρίσματος των δοντιών σταδιακά εξαφανίστηκε. Τα χαμόγελα «σαν τον ήλιο του φθινοπώρου», που κάποτε γοήτευε γενιές ανδρών, τα έχουν τώρα μόνο λίγες ηλικιωμένες γυναίκες κάποιων περιοχών.

Ηλικιωμένη γυναίκα της εθνοτικής ομάδας Kinh,

η οποία διατηρεί μέχρι σήμερα το έθιμο των μαυρισμένων δοντιών

___________

Το μάσημα του μπετέλ ως στοιχείο των βιετναμέζικων πολιτιστικών αξιών

Στο Βιετνάμ, το μάσημα του μπετέλ είναι μια δημοφιλής πρακτική ανθρώπων από όλα τα κοινωνικά στρώματα, από τους απλούς ανθρώπους μέχρι τα δικαστήρια και έχει γίνει ένα όμορφο χαρακτηριστικό της παραδοσιακής κουλτούρας. Ο καρπός της αρέκας και το φύλλο του μπετέλ, όχι μόνο εμφανίζονται στη βιετναμέζικη λαογραφία, στους λαϊκούς στίχους, στα δημοτικά τραγούδια και στα λαϊκά φεστιβάλ, αλλά έχουν γίνει αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής ζωής των Βιετναμέζων.

Είναι τόσο σημαντικά σύμβολα αγάπης και γάμου, που στα βιετναμέζικα η φράση «θέματα μπετέλ και αρέκα» (chuyện trầu cau) είναι συνώνυμη με τον γάμο. Ένα από τα κριτήρια επιλογής νύφης, στα παλιά χρόνια, εκτός από το μαγείρεμα και τις δουλειές του σπιτιού, το τύλιγμα του μπετέλ ήταν ένα από τα υποχρεωτικά καθήκοντα για να δει ο υποψήφιος γαμπρός τον χαρακτήρα, τον τρόπο ζωής και οικογενειακή φροντίδα της μέλλουσας συζύγου.

Επίσης, η φράση «ένα κομμάτι betel είναι η αρχή μιας συζήτησης» αποτελεί κοινή ρήση των παππούδων, όταν διδάσκουν τα παιδιά και τα εγγόνια τους τον τρόπο ζωής της ευγένειας και της δικαιοσύνης. Εκτός από τους αρραβώνες και τους γάμους, όμως, χρησιμεύουν και σε άλλες σημαντικές παραδοσιακές τελετές, όπως τα τελετουργικά προσφορών, οι κηδείες και οι ταφές. Είναι σύμβολο αγάπης, αδελφοσύνης, οικογένειας και ευτυχίας.

Betel Leaves and Areca Nuts

Καλλιτέχνης: Do Khai, 2017

_________

Τα φύλλα μπετέλ κάνουν τους ανθρώπους πιο ανοιχτούς μεταξύ τους και δείχνουν επίσης τον σεβασμό της επόμενης στις προηγούμενες γενιές. Έτσι στον δίσκο λατρείας των προγόνων των Βιετναμέζων υπάρχουν φύλλα μπετέλ και ξηροί καρποί αρέκας. Κατά τη διάρκεια της βιετναμέζικης Πρωτοχρονιάς, υπάρχει πάντα ένα πιάτο με μπετέλ και ξηρούς καρπούς αρέκας στους βωμούς, για να προσευχηθούν για πλούτο στο νέο έτος και για να καλωσορίσουν τους επισκέπτες που έρχονται να ευχηθούν καλή χρονιά. Ο καρπός αρέκας, που χρησιμοποιείται για τη λατρεία πρέπει να είναι πράσινος, μεγάλος, με παχιά σάρκα και λεπτό δέρμα. Τα φύλλα του μπετέλ πρέπει να είναι πράσινα, μεγάλα και όχι σχισμένα.

Ένα κουτί μπετέλ αποτελείται από τέσσερα υλικά: μια σφήνα από ένα καρύδι αρέκας (που έχει μια γλυκιά γεύση), ένα φύλλο betel (πικάντικη γεύση), ένα κομμάτι φλοιού ενός ειδικού δέντρου (πικρή γεύση) και λίγη πάστα λάιμ (καυτή γεύση). Μασούνται όλα μαζί, δίνοντας μια απολαυστική γεύση με κόκκινο χυμό και φρεσκάδα. Το ψηλό δέντρο αρέκας συμβολίζει τον παράδεισο (Γιανγκ). Ο ασβέστης συμβολίζει τη γη (Γιν). Το έθιμο του μασήματος του μπέτελ είναι δημοφιλές σε όλη τη Νοτιοανατολική Ασία και η κατασκευή των φύλλων του μπετέλ και των σφηνών της αρέκας σε όμορφα σχήματα έχει γίνει μια μορφή καλλιτεχνικής δραστηριότητας γεμάτη εθνικές ταυτότητες. Η κορυφή των μεθόδων περιτυλίγματος του μπετέλ ήταν και είναι μέχρι σήμερα το φτερό του φοίνικα.

Η κορυφή των μεθόδων περιτυλίγματος του μπετέλ ήταν το φτερό του φοίνικα.

Φωτογραφία: Tran Huan

___________

Το έθιμο του μασήματος του μπετέλ στο Βιετνάμ αντικατοπτρίζεται κυρίως στα κιτ μπετέλ από τις δυναστείες Lý (1010 – 1225 μ.Χ.) και Tran (1225 – 1400 μ.Χ.). Περιλαμβάνουν ένα μαχαίρι για το σχίσιμο των ξηρών καρπών και τη διαμόρφωση των φύλλων betel, ένα δοχείο με λάιμ, ένα σωληνάριο με πάστα λάιμ, ένα μικρό ξυλάκι που χρησιμοποιείται για την επάλειψη του ασβέστη στο φύλλο betel και όλα είναι ποικίλα σε ποικιλία. Υπάρχουν επίσης δίσκοι, δοχεία, καλάθια, κουτιά, τσάντες και μαντήλια για να φυλάσσονται το μπέτελ, η αρέκα και τα μικροαντικείμενα. Για τους ηλικιωμένους με αδύναμα δόντια, υπάρχει μια μικρή σπάτουλα και ένα γουδί για να κοπανίζουν το μπετέλ και την αρέκα. Στο κιτ μπετέλ, η κατσαρόλα με ασβέστη είναι ένα σημαντικό και απαραίτητο στοιχείο. Στο παρελθόν, ήταν σεβαστός ως θεός, γι 'αυτό και ονομάζεται «ο Θεός του Ασβέστη».

Κιτ μπετέλ - Vietnam Museum of Ethnology - Hanoi, Vietnam

__________

Κιτ μπετέλ από την Αυτοκρατορική αυλή της δυναστείας Nguyễn (περίπου 19ος αιώνας)

Εθνικό Μουσείο Ιστορίας του Βιετνάμ, Ανόι

______________

Σημειώσεις

Ο καρπός/καρύδι αρέκας ή μπετέλ είναι ο καρπός του φοίνικα αρέκας (Areca catechu). Δεν πρέπει να συγχέεται με τα φύλλα betel ( Piper betle ) που χρησιμοποιούνται συχνά για να τον τυλίξουν. Η πρακτική της μάσησης των καρπών, συχνά μαζί με άλλα βότανα ως διεγερτικό φάρμακο, χρονολογείται από χιλιάδες χρόνια και συνεχίζεται μέχρι σήμερα σε πολλές χώρες κυρίως της Νότιας/Νοτιοανατολικής Ασίας.

Hùng Vương: Είναι πιθανό ότι το όνομα Hùng Vương είναι ένας συνδυασμός των δύο σινο-βιετναμικών λέξεων Hùng (αρρενωπός, άγριος, ισχυρός, μεγάλος) και Vương, που σημαίνει βασιλιάς. Φέρεται να ήταν ο αρχηγός του Văn Lang (τώρα Βιετνάμ), που εκείνη την εποχή αποτελούνταν από φεουδαρχικές κοινότητες καλλιεργητών ρυζιού.

Quan lang ήταν η ονομασία για τον αρχηγό μιας περιοχής, στα χρόνια της θρυλικής δυναστείας των Hùng (2879–258 π.Χ.).

Το Phong Châu ήταν η τρίτη πρωτεύουσα του Văn Lang για το μεγαλύτερο μέρος της περιόδου Hồng Bàng, από την τρίτη έως τη δέκατη όγδοη δυναστεία των βασιλιάδων Hùng. Σύμφωνα με το μύθο, ήταν η τοποθεσία όπου η Âu Cơ, σύζυγος του βασιλιά Lạc Long Quân, γέννησε τα εκατό παιδιά τους. Η τελική πτώση του Phong Châu οφειλόταν στην αποδυνάμωση του βασιλιά Hùng, μετά την άνοδο των ξένων δυνάμεων. Το 258 π.Χ., οι φυλές Âu Việt υπό την ηγεσία του Thục Phán λεηλάτησαν το Phong Châu κατά την εισβολή τους στο Văn Lang. Με το τέλος της Εποχής του Βασιλιά Hùng, η έδρα της κυβέρνησης μεταφέρθηκε στο Cổ Loa.