«Εσύ μητέρα, καμία άλλη, παρά μόνο εσύ», Τουλούζ Λωτρέκ

Στη φωτογραφία ο Ανρί Τουλούζ- Λωτρέκ 

– ο «τοσοδούλης» όπως τον αποκαλούσαν οι συμμαθητές του – μωρό 

Ο «τοσοδούλης»

O Ανρί ντε Τουλούζ- Λωτρέκ (Henri Marie Raymond de Toulouse-Lautrec-Monfa, γεννήθηκε στο μεσαιωνικό Hôtel du Bosc του Αλμπί - όμορφης πόλης κοντά στην Τουλούζ στις 24 Νοεμβρίου του 1864 και ανήκε σε ξεπεσμένη οικογένεια ευγενών της νοτιοδυτικής Γαλλίας, που μπορούσε να καυχιέται ότι οι πρόγονοί της φτάνουν ακόμα και στην εποχή του Καρλομάγνου.

Οι γονείς του ήταν πρώτα ξαδέλφια, πρακτική που ήταν ευρύτερα διαδεδομένη εκείνη την εποχή προκειμένου να διατηρηθεί η περιουσία της οικογένειας μεταξύ των μελών της. 

Ο Ανρί Τουλούζ- Λωτρέκ με τον πατέρα του, Alphonse de Toulouse-Lautrec και το θείο του (1877)

Η μητέρα του καλλιτέχνη

Adèle Adèle Zoé Tapié de Céleyran (περίπου 1860)

Adèle Zoé Tapié de Céleyran. 1861

«Η ουλή» γεννάει το ποίημα – ίσως και κάθε έργο τέχνης…..

Με παρομορφωμένο κορμί και εύθραυστη υγεία, που οφειλόταν σε κληρονομική νόσο των οστών και που επιβαρύνθηκε από δύο ατυχήματα, το 1878 και 1879, ο Τουλούζ - Λωτρέκ, θα στραφεί προς τη ζωγραφική. Η φυσική του μειονεξία κάνει αδύνατη τη στρατιωτική σταδιοδρομία, την οποία επέλεγαν συνήθως οι δευτερότοκοι γιοι της οικογένειας και τον αποκλείει από τις κοινωνικές και αθλητικές δραστηριότητες της τάξης του.

Οι πρόγονοι και συγγενείς του άλλωστε, είχαν πάθος με το κυνήγι, τα άλογα και τη ζωγραφική. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια της γιαγιάς του, Gabrille: 

« Αν κάποιος από τους γιους μου σκοτώσει ένα πουλί στο κυνήγι, εξασφαλίζει ταυτόχρονα τρεις απολαύσεις: να το σκοτώσει, να το φάει και να το ζωγραφίσει». 

Φωτογραφία της οικογένειας στο Château du Bosc (1896) 

Αριστερά καθισμένος ο Τουλούζ- Λωτρέκ σε ηλικία 22 ετών

Η καλλιτεχνική κλίση του Τουλούζ - Λωτρέκ εκδηλώθηκε, σύμφωνα με δική του μαρτυρία, το 1868, στη βάφτιση του ξαδέλφου του Raoul Tapié de Ceyléran. Ο μικρός Ανρί, ο οποίος τότε ήταν μόλις 4 ετών, καθώς ακόμα δεν γνώριζε να γράφει τ' όνομά του, σκέφτηκε: 

«Θα ζωγραφίσω ένα βόδι». Από εκείνη τη μέρα, το παιδί θα σχεδιάζει σε σχολικά τετράδια και σε περιθώρια βιβλίων, γεμίζοντας τις σελίδες τους με ζωηρές εικονογραφήσεις. Οι αποδείξεις αυτής της πρώτης παιδικής δραστηριότητας φυλάσσονται κατά εκατοντάδες με πολύ ζήλο από τη μητέρα του, η οποία το 1882 θα αστειευτεί μιλώντας για το «δικό μας μελλοντικό Μιχαήλ Άγγελο»

Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η περιθωριοποίηση και απόρριψη που αντιμετώπιζε ο Τουλούζ- Λωτρέκ όξυνε το αίσθημα πικρίας και την κυνική φλέβα του, η οποία στο εξής θα τείνει να μετατρέπει οποιαδήποτε εικόνα σε καρικατούρα, ακόμα και τη δική του.Είτε αυτό ισχύει είτε όχι, από εκείνα ήδη τα χρόνια είναι γεγονός ότι καταφεύγει στην καλλιτεχνική δραστηριότητα ως ένα είδος αναπλήρωσης. 

...σαν να κρύβεται πίσω από τα αντικείμενα...

Στη μοναδική γνωστή αυτοπροσωπογραφία του ζωγράφου σε ελαιογραφία, ο καλλιτέχνης επιλέγει να ζωγραφίσει τον εαυτό του σε επιφυλακτική πόζα. Η αποστασιοποίησή του από το θεατή υπογραμμίζεται, αφενός μέσω του καθρέφτη, που κάνει την αντανάκλαση της εικόνας του θολή, και αφετέρου μέσω του «φράγματος» που δημιουργούν τα αντικείμενα του πρώτου πλάνου. Κυρίαρχος ένας μελαγχολικός τόνος, καθώς ο νεαρός καλλιτέχνης μοιάζει σαν να κρύβεται πίσω από τα αντικείμενα, τόσο που η μορφή του δεν υπερέχει καθόλου σε σχέση μ' αυτά. 

Αυτοπροσωπογραφία σε καθρέφτη (1882-83)

Αλμπί, Μουσείο Τουλούζ - Λωτρέκ

«Juno Lucina»

Ο Τουλούζ - Λωτρέκ είχε μια βαθιά και στοργική σχέση με τη μητέρα του. Αυτή είναι η κυρίαρχη προσωπικότητα στην παιδική του ηλικία, που τον προστατεύει και τον φροντίζει κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης ανάρρωσης του, μετά το σπάσιμο των ποδιών του.

Η κόμισσα Adèle de Toulouse-Lautrec. (1882)

Ο νεαρός Ανρί, που τη χαρακτηρίζει σ' ένα γράμμα «Juno Lucina» (Ζωοδότρια Ήρα), την αποδίδει εδώ με την αυταρχικότητα της Μητέρας, αλλά και με την πυραμιδοειδή ιερατική όψη μιας Παρθένου. 

Η κόμισσα απεικονίζεται σε εσωτερικό χώρο - ανύπαρκτες οι αναφορές, όμως κατά πάσα πιθανότητα ο πίνακας εκτελέστηκε στο εξοχικό σπίτι του Malromé, κοντά στο Μπορντώ. Η κυρίαρχη λευκή τονικότητα, σβησμένη με απαλές πράσινες γραμμές, συμβάλλει στο να δοθεί στη μητέρα του καλλιτέχνη αγγελική και ταυτόχρονα αυστηρή όψη. 

Η μητέρα του καλλιτέχνη, κόμισσα Αντέλ ντε Τουλούζ - Λωτρέκ (περ. 1883) 

Αλμπί, Μουσείο Τουλούζ - Λωτρέκ

«Ήταν μια ηλικιωμένη γυναίκα με όμορφα χέρια, που πήγαινε καθημερινά στην εκκλησία», γράφει ο  Paul Leclercq, φίλος του ζωγράφου.

Ο δεσμός του Τουλούζ-Λωτρέκ με τη μητέρα του έδωσε το έναυσμα για ψυχολογικές ερμηνείες που βλέπουν στην κόμισσα, χωρισμένη με το σύζυγό της, μια κτητική μητέρα, νοσηρά δεμένη με το μοναδικό της γιο (ένας αδελφός του είχε πεθάνει σε βρεφική ηλικία). 

Portrait of Madame la Comtesse Adèle de Toulouse-Lautrec, 1882. 

Ωστόσο, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τη γενναιοδωρία αυτής της γυναίκας, η οπoία με τη μεγάλη της δωρεά έκανε εφικτή τη δημιουργία του μουσείου του Αλμπί αφιερωμένου στο γιο της. Περισσότεροι από 200 πίνακες και άλλες τόσες σπουδές, αφίσες και λιθογραφίες, μας επιτρέπουν να έχουμε μια σχεδόν ολοκληρωμένη εικόνα για το έργο του Τουλούζ-Λωτρέκ.

Adèle de Toulouse-Lautrec

Countess Adele Zoe de Toulouse Lautrec, 1883

«...βιολετί μαλλιά και χαρακτηριστικά στο κίτρινο του λεμονιού.....»

Ο πίνακας -προσωπογραφία της μητέρας του καλλιτέχνη φιλοτεχνήθηκε το καλοκαίρι του 1886 στο σαλόνι του εξοχικού σπιτιού στο Malromé, το οποίο η κόμισσα είχε επιπλώσει προσωπικά και πράγματι αντανακλά τον επιφυλακτικό και αυστηρό χαρακτήρα της, όπως τον περιγράφουν οι σύγχρονοί της. Στον πίνακα αυτό πάντως, ο Τουλούζ-Λωτρέκ εκδηλώνει ιδιαίτερη ευαισθησία για τον εσωτερικό κόσμο της μητέρας του και λεπτότητα στον τρόπο με τον οποίο την αποδίδει, απορροφημένη από την αγαπημένη της ασχολία, το διάβασμα.

Ο Τουλούζ - Λωτρέκ θα εκθέσει αυτή την προσωπογραφία της μητέρας του σε ομαδική έκθεση στην Τουλούζ με το ψευδώνυμο «Treclau» (αναγραμματισμός του Lautrec). Οι αντιδράσεις των κριτικών δεν είναι πολύ θετικές, όπως γίνεται σαφές από την κριτική του J. de Lahonde στη Le Messager de Toulouse:

«Ιδού ο παράξενος πίνακας υπογραμμένος με το ευδιάκριτο ψευδώνυμο Treclau. Ασφαλώς, δεν θα πρέπει να ενθαρρύνουμε παρόμοιες απόπειρες. [...] Οι περισσότεροι επισκέπτες οπισθοχώρησαν τρομοκρατημένοι μπροστά στο θέαμα των βιολετί μαλλιών και των χαρακτηριστικών στο κίτρινο του λεμονιού, που φέρνουν στο νου λιωμένα λαχανικά. 

Όμως, αν απομακρυνθούμε τρία-τέσσερα βήματα, στην απόσταση απ’ όπου κανονικά θα κοιτάζαμε έναν πίνακα σε μια αίθουσα, συνειδητοποιούμε ότι αυτή η φαινομενική βαρβαρότητα είναι στην πραγματικότητα υπολογισμένη, ότι το προφίλ αποκτά αξία και στερεότητα, παρά τις αβέβαιες πινελιές. […..]

Ο κύριος Treclau έχει ενταχθεί πλέον στην παρέα της οποίας ο [Εμίλ] Μπερνάρ είναι αρχηγός. […. ] 

Του συνιστούμε θερμά να λιποτακτήσει.»

Η κόμισσα Αντέλ ντε Τουλούζ - Λωτρέκ στο σαλόνι της (1886) 

Αλμπί, Μουσείο Τουλούζ - Λωτρέκ

«Γερο-τρελέ»

Σχετικά με τις τελευταίες στιγμές του, λέγεται ότι μπήκε στο δωμάτιό του ο πατέρας του, προσωπικότητα ιδιαίτερα εκκεντρική που εμφανιζόταν σπάνια. Όλοι εξέφρασαν την έκπληξή τους, εκτός από τον Henri, ο οποίος είπε: 

«Καλέ πατέρα, το ήξερα ότι δεν θα έχανες το σκότωμα». 

Ο πατέρας του, όπως συνήθιζε, συμπεριφέρθηκε ιδιαίτερα εκκεντρικά: πρότεινε να κόψουν το μούσι του Henri, όπως όριζαν κάποια αραβικά έθιμα, και να χρησιμοποιήσουν τα κορδόνια του για να διώξουν τις θορυβώδεις μύγες. 

«Γερο-τρελέ», ήταν τα τελευταία λόγια του Henri.

Ο πατέρας του Τουλούζ-Λωτρέκ, Alphonse de Toulouse-Lautrec με σκοτσέζικη ενδυμασία

Ο πατέρας του Τουλούζ-Λωτρέκ, μεταμφιεσμένος σε ιππότη του μεσαίωνα

Γυναίκες ζωντανές, χωρίς προσποιήσεις...

Χάρη στην αγάπη του για τη γυναίκα, ο Τουλούζ-Λωτρέκ «παραδίδει στην αθανασία» καλλιτέχνιδες, χορεύτριες, ηθοποιούς, μοντέλα, τραγουδίστριες και αμέτρητα κορίτσια της νύχτας που σήμερα θα είχαμε ξεχάσει. 

Τη γυναίκα ζωγράφισε ο Lautrec σε άπειρες συνθετικές παραλλαγές με οίστρο ψυχής και φαντασίας και με αδιάβλητο πάντα γνώμονα την αλήθεια της. Πεπεισμένος ότι η τέχνη δεν καθυποβάλλεται στη δοκιμασία της καταδυναστευτικής κοινωνικής ευυποληψίας, απενοχοποίησε το βλέμμα από συμβατικούς περιορισμούς προκειμένου να πραγματευθεί ανεπιτήδευτα και απροσποίητα την καθημερινότητα ενός μικρόκοσμου στο πλαίσιο του οποίου εγνωσμένα ενέγραψε και τη δική του μοίρα.

Η ψυχή του, ενώ έσφυζε από ζωή και ασίγαστα τον ωθούσε σε παρορμητικές εξάρσεις και εξάψεις, έφερε αθεράπευτα το τραύμα των δυσαναλογιών ενός δύσπλαστου σώματος με το οποίο ο άνδρας καλλιτέχνης έπρεπε να λειτουργήσει. Μέσα στη νεφελωμένη ψυχή του ο κόσμος των αισθήσεων αντικατοπτριζόταν με αδυναμίες, ανασφάλειες και μια βαθιά εξπρεσιονιστική αγωνία. Τις γυναίκες που δεν μπορούσε να έχει γήινα και φυσικά τις κατέκτησε με τη σχεδιαστική του δεινότητα.

«Τα επαγγελματικά μοντέλα πάντα φαίνονται αφύσικα, ενώ εκεί οι γυναίκες είναι ζωντανές. Είναι αυτές που είναι χωρίς προσποιήσεις.» 

Ξεκινώντας από τη μητέρα του, στα χέρια τής οποίας πέθανε αλκοολικός και συφιλιδικός σε ηλικία μόλις 37 ετών, λέγοντάς της «Εσύ μητέρα, καμία άλλη, παρά μόνο εσύ», ο Τουλούζ-Λωτρέκ προέβαλλε καθ΄ όλη τη διάρκεια του έργου του με μεγάλη δύναμη και ευαισθησία τη γυναικεία φιγούρα»

Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, επιμελήτρια της έκθεσης «Τoulouse Lautrec» που διοργανώθηκε στο Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης το 2010

Ο Lautrec  στο Malromé με τη μητέρα του, 1898

Ο Lautrec με την μητέρα του στον κήπο του  Malromé. 

Foto Natanson, 1900

Πηγές

• Τουλούζ Λωτρέκ, μεγάλοι ζωγράφοι, Βιβλιοθήκη Τέχνης, η Καθημερινή

• https://dimartblog.com/2016/09/09/toulouse-lautrec/

•  http://www.limnosfm100.gr/component/k2/item/1223.html

•  http://www.aloj.us.es/galba/MONOGRAFICOS/LAUTREC/fotosfamiliares.htm

• http://www.amolenuvolette.it/root/image/abrupt_clio_team.folder/toulouse%20lautrec%201873-1901.folder/