Ο Πρωτομάστορας, του Νίκου Καζαντζάκη και ο θρύλος του γεφυριού της Άρτας

Η υπόθεση του έργου

Πυρήνας της υπόθεσης είναι ο θρύλος του γιοφυριού της Άρτας. Το γεφύρι έχει τελειώσει και, παρά τις ζοφερές προβλέψεις των μαστόρων και των χωρικών, ο Πρωτομάστορας είναι σίγουρος ότι δεν θα γκρεμιστεί. Ο Άρχοντας τον ρωτά πώς να τον ανταμείψει κι εκείνος ζητά την άδεια να χτίσει στη μέση του χωριού ένα σπίτι και να στεφανωθεί την αγαπημένη του.

Τότε φτάνει μια κοπέλα, λέγοντας πως το γεφύρι είναι έτοιμο να γκρεμιστεί. Εμφανίζεται η γριά Μάνα, η σοφή προφήτισσα, και ανακοινώνει ότι για να στεριώσει το γεφύρι, πρέπει να θυσιαστεί η ερωμένη του Πρωτομάστορα· δεν αποκαλύπτει, όμως, το όνομά της, λέγοντας ότι, για να πιάσουν τα μάγια, πρέπει ο Πρωτομάστορας και η ερωμένη του να το ομολογήσουν εκουσίως. Ο Άρχοντας ορκίζεται ότι θα την παραδώσει ο ίδιος, αγνοώντας ότι πρόκειται για την κόρη του, τη Σμαράγδα.

Ωστόσο, ο Πρωτομάστορας σιωπά και, καθώς η νύχτα πλησιάζει, οι μαστόροι αποφασίζουν να θυσιάσουν τον ίδιο. Τότε, η Σμαράγδα ομολογεί ότι αυτή είναι η ερωμένη του και κατεβαίνει μόνη της στα θεμέλια του γεφυριού.

Πληροφορίες για τη συγγραφή

Γράφεται στο Παρίσι το 1908-1909, με αρχικό τίτλο Η Θυσία. Η τραγωδία είναι αφιερωμένη στον Ίδα [=Ίων Δραγούμης].

http://www.kazantzakis-museum.gr

Ο "Πρωτομάστορας" του Νίκου Καζαντζάκη δεν είναι ο ικανός πλην συμβατικός τεχνίτης τής λαϊκής παράδοσης, και η Σμαράγδα, η αγαπημένη Γυναίκα που χτίζεται στα πελέκια τού γιοφυριού, δεν είναι η συμβατική και "με στεφάνι" κυρά του. Ο Έρωτάς τους τολμά να αψηφήσει τη μικροψυχία τού υποταγμένου και ζηλόφθονου κοινωνικού περίγυρου· ωστόσο, στην παλαίστρα των Μεγάλων Έργων ηττάται από τον Θάνατο, ο οποίος συνθλίβει αλύπητα τη νεανική ματαιοδοξία -όχι, όμως, και την Αγάπη. Ο Καζαντζάκης, με ματιά ιδιαίτερη, μεταπλάθει πρωτοποριακά τον κλασσικό θρύλο τού Γιοφυριού τής Άρτας (που υφίσταται και σε παραδόσεις άλλων λαών), εξακοντίζοντάς τον σε νέα ύψη.

http://www.biblionet.gr/

Στον Πρωτομάστορα του Ν. Καζαντζάκη η γυναικεία ομορφιά  μπαίνει εμπόδιο στους  υψηλούς  στόχους του ήρωα, με τον ίδιο τρόπο που η ομορφιά της φύσης μπαίνει εμπόδιο στην πραγμάτωση των υψηλών ιδανικών των «Ελεύθερων Πολιορκημένων» του Δ. Σολωμού. Η ηδονή ξεστρατίζει τον ήρωα από τον προορισμό του. Θυσιάζοντας τη γυναίκα που αγαπά, απελευθερώνεται από τις κατώτερες ροπές του και γίνεται ικανός να δημιουργήσει. Εμφανής στις αντιλήψεις του Ν. Καζαντζάκη για τη γυναίκα είναι η επίδραση του Νίτσε. 

Η γυναίκα «μυστήριο», «πηγή δροσερή», που «σκύβεις, θωράς το πρόσωπό σου, και πίνεις, πίνεις και τα κόκαλά σου τρί­ζουν», «αδύναμο πλάσμα, προορισμένο να υποτάσσεται στον άντρα - φυσικό κατακτητή της», «θηρίο αθώο, προικισμένο από τη φύση να  μαγνητίζει τον άντρα», αλλά και «να τον συντροφεύει στο δικό του μοναδικό ανήφορο», «ο πιο σύντομος και σίγουρος δρόμος για τον Παράδεισο», εκείνη που «όταν αγαπάει, κάνει κάθε θυσία και κάθε άλλο πράγμα της φαίνεται ασήμαντο».. 

(Ένα σχετικό απόσπασμα από το «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» του Νίτσε, καθώς και μια κατατοπιστική αναφορά στις απόψεις του Ν. Καζαντζάκη για τη γυναίκα, θα βρείτε στο Φωτόδεντρο.)

Ο Πρωτομάστορας του Μανώλη Καλομοίρη

Στις αρχές 20ου αιώνα (1909), ο Μανώλης Καλομοίρης, φιλοδοξώντας να δημιουργήσει ελληνική κλασσική μουσική, συνθέτει τον «Πρωτομάστορα», βασισμένο στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Την αφιερώνει στον Ελευθέριο Βενιζέλο, «Πρωτομάστορα της Μεγάλης Ελλάδας», που γεννήθηκε με τους βαλκανικούς πολέμους και τις εδαφικές ανακατατάξεις που ακολούθησαν.

Η τραγωδία πρωτοπαρουσιάστηκε στην Αθήνα  το 1916 και χαιρετίστηκε ως μουσικός σταθμός. Ο συνθέτης στον πρόλογο του σημειώνει:

Ο “Πρωτομάστορας” δεν είναι όπερα - όπως τουλάχιστον ο κόσμος συνήθισε να λέει κοινά το μουσικό δράμα. Δεν έρχεται τα παρουσιάσει διάφορα κομματάκια μουσικά, δεμένα όπως-όπως μεταξύ τους με μια υπόθεση, όπου παίζουνε μέρος μεγάλο οι φανταχτερές στολές. Κάθε άλλο. Θέλει με όλα τα εκφραστικά μέσα που η μουσική τέχνη έχει στην υποταγή της να δυναμώσει την τραγική εντύπωση που γεννιέται από το δράμα. Και η μουσική του έχει τη φιλοδοξία να δείξει όχι τόσο και μόνο, το ελληνικό χρώμα, παρά την ψυχή την ελληνική. Γιατί ο μουσικός του Πρωτομάστορα προσπάθησε να μη σταματήσει μόνο στις μελωδίες του λαού, στα ελληνικά θέματα, παρά πριν από όλα να δημιουργήσει νέα θέματα δικά του και δικές του μελωδίες, ελληνικά, όμως, πάντοτε, και με χαρακτήρα ελληνικό. Διάλεξε ο μουσικός την τραγωδία του Πρωτομάστορα, μια λεύτερη δημιουργία θεμελιωμένη πάνω σε γνώριμο δημοτικό θρύλο, γιατί πιστεύει πως ο θρύλος μονάχα, ο μύθος της αρχαίας τραγωδίας, καλοδέχεται και τη ζητάει μάλιστα, την επεξεργασία της μουσικής, τη μουσική ατμόσφαιρα. Σε τέτοια ατμόσφαιρα ίσα-ίσα ο κόσμος του θρύλου, ο φανταστικός, ζει πιο άνετα και πιο έντονα την παραμυθένια του ζωή…

Μανώλης Καλομοίρης, 1916

 

Δεκατρία χρόνια αργότερα, το 1929, ο συνθέτης έχοντας ξαναδουλέψει το έργο θα σημειώσει:"... Έτσι ο Πρωτομάστορας μου φαντάζει σαν σύμβολο της ζωής μου και της Μοίρας - της Μοίρας κάθε τεχνίτη του τόπου μας, την ορμή για τα μεγάλα, για τα ωραία, μα που δεν μπορεί ή δεν τον αφήνουνε να στήσει. ... μέσα στη μουσική του θρύλου του Γιοφυριού της Άρτας είχα κλείσει μαζί με αρκετές νεανικές απειρίες και αδεξιότητες ότι καλύτερο είχα από τη φλόγα της ζωής μου, από τα όνειρα μου, από την Ελλάδα μου..."                                  

(Πηγή: http://el.wikipedia.org)

Μπορεί το πέτρινο γεφύρι να μας παρέχει ανώδυνη διέλευση πάνω από έναν κατά κανόνα απρόβλεπτο ποταμό, μας δίνει όμως, ταυτόχρονα, τη δυνατότητα -κι αυτό το σημαντικότερο - να γνωρίσουμε απέναντι όχθες, να βιώσουμε εμπειρίες πέρα του συνηθισμένου, να γίνουμε ταξιδιώτες τόπων και συναισθημάτων. Εμπεριέχουν και τούτην την παράμετρο οι συμβολισμοί που το φορτίζουν. (Σπύρος Μαντάς)

Η θυσία της Λυγερής στο Τραγούδι του γεφυριού της Άρτας: Παράλληλες αναγνώσεις

Η θυσία της Λυγερής μας θυμίζει τη θυσία της Ιφιγένειας, (αρχαία ελληνική Μυθολογία) και τη θυσία του Ισαάκ (Παλαιά Διαθήκη)

Η θυσία της Ιφιγένειας

Ο Αγαμέμνονας είχε προκαλέσει την οργή της θεάς Αρτέμιδας σκοτώνοντας το ιερό ελάφι της, με αποτέλεσμα η θεά να προκαλέσει άπνοια και να μη μπορεί να αποπλεύσει ο στόλος των Αχαιών από την Αυλίδα για την Τροία. Ρώτησαν τον μάντη Κάλχα τι έπρεπε να κάνουν κι εκείνος απάντησε ότι η οργή της θεάς θα έφευγε μόνο αν ο Αγαμέμνων θυσίαζε τη θυγατέρα του, την Ιφιγένεια, η οποία τότε βρισκόταν στις Μυκήνες. Αρχικώς ο Αγαμέμνων αρνήθηκε να το πράξει, αλλά πιέσθηκε από τον Μενέλαο και τον Οδυσσέα, καθώς και οι μήνες περνούσαν, και κάλεσε την κόρη του με την πρόφαση ότι θα την αρραβώνιαζε με τον Αχιλλέα. Η Ιφιγένεια ήρθε στην Αυλίδα και τότε ο Αγαμέμνονας την παρέδωσε στον Κάλχα για να τη θυσιάσει στην Άρτεμη.
Την τελευταία όμως στιγμή η θεά λυπήθηκε την Ιφιγένεια, την άρπαξε από τον βωμό της θυσίας και έβαλε στη θέση της ένα ελάφι. Μετά οδήγησε την κόρη στην Ταυρίδα, όπου την έκανε ιέρειά της. Αυτή είναι η γνωστότερη μορφή του μύθου. Σε άλλες παραλλαγές αναφέρεται αντί της Αυλίδας η Βραυρώνα της Αττικής ως τόπος της θυσίας. Εκεί η θεά αντικατέστησε την Ιφιγένεια με αρκούδα, αλλά και η ίδια η κόρη τη στιγμή της θυσίας μεταμορφώθηκε σε ταύρο ή δαμάλι ή αρκούδα ή γριά και με αυτή τη μορφή εξαφανίσθηκε. Η εξαφάνισή της δικαιολογείται από το ότι οι παριστάμενοι έστρεψαν αλλού το βλέμμα τους για να μη δουν ένα τόσο μεγάλο έγκλημα. Ακόμα, υπάρχει η εκδοχή πως η θυσία έμεινε στη μέση όταν ξαφνικά εμφανίσθηκε ένας ταύρος ή δαμάλι ή ελάφι ή γριά. Τότε ο ιερέας, ερμηνεύοντας αυτό τον οιωνό, είπε ότι η θυσία δεν ήταν αναγκαία και ότι οι θεοί δεν συμφωνούσαν. Κι έτσι η Ιφιγένεια σώθηκε.

Πηγή: http://el.wikipedia.org

Στην τραγωδία του Ευριπίδη, Ιφιγένεια εν Αυλίδι, η ηρωίδα συνειδητοποιώντας τη θέληση του στρατού, αποδεσμεύει τον Αχιλλέα από την υποχρέωση να την υπερασπιστεί, βλέπει το πατριωτικό νόημα της θυσίας της και οικειοθελώς προσφέρεται να δώσει τη ζωή της για το κοινό καλό. Να συγκρίνετε τη στάση της Ιφιγένειας με τη στάση της Λυγερής. Ποια συναισθήματα και ποιες αξίες συγκρούονται σε κάθε περίπτωση; Τι υπερισχύει; 

Έχει αποφασιστεί ο θάνατός μου

Και θέλω να πεθάνω αρχοντικά

Να πνίξω την ταπείνωση, όλη η Ελλάδα – το πρώτο αγαθό μας –

Σε μένα ελπίζει,

Στα χέρια μου κρατώ την αναχώρηση των καραβιών

Και το χαλασμό της Τροίας

Στο χέρι μου είναι

Να την εκδικηθούμε την αρπαγή της Ελένης

- τον Πάρη, που την άρπαξε

Να μην αφήσουμε τους βάρβαρους ν΄αρπάζουν

Τις γυναίκες της ευτυχισμένης Ελλάδας.

Όλα αυτά ο θάνατός μου θα τα πετύχει

αυτό θα ΄ναι δόξα μου

και ευτυχία θα γίνει,

δεν πρέπει μόνο για τη ζωή μου να νοιάζομαι.

Για την Ελλάδα με γέννησες, όχι για σένα μόνο.

Χιλιάδες και χιλιάδες ασπιδοφραγμένοι Έλληνες

Χιλιάδες και χιλιάδες άλλοι με κουπιά

-αφού η πατρίδα αδικήθηκε

δέχονται και τολμούν να χαθούν για την πατρίδα

και να σταθώ εγώ ενάντια, για μια ψυχή και μόνη;

Άδικο είναι. Τι μπορούμε ν’ αντιτάξουμε;

Και να πω και το άλλο

Να μην μπλεχτεί σε πόλεμο ο Αχιλλέας με τους Αργείους

για μια γυναίκα.

Ο άντρας είναι πιο πολύτιμος κι από χίλιες

Κι αν είναι θέλημα της Άρτεμης το σώμα μου

Θ αντισταθώ εγώ η θνητή στο θέλημά της;

Εγώ το σώμα μου το δίνω στην Ελλάδα.

Θυσιάστε με· κουρσέψτε την Τροία

Αυτό θα ναι να με θυμούνται πάντα

Γάμος μου, παιδιά και δόξα μου αυτό θα ναι…

(Ευριπίδη, Ιφιγένεια Εν Αυλίδι, στ. 1385 – 1399, μτφρ. Κώστας Τοπούζης)

Jacques-Louis David 1819.

Η θυσία του  Ισαάκ

Όταν ο Ισαάκ ήταν σε μικρή ηλικία, ο Κύριος θέλησε να δοκιμάσει την πίστη του Αβραάμ, να δει αν ήταν πάντα πρόθυμος στις εντολές του. Του έδωσε λοιπόν την εντολή ν' ανεβεί στο βουνό με το γιο του κι εκεί να προσφέρει τον Ισαάκ για θυσία.

Ο Αβραάμ ανταποκρίθηκε χωρίς δισταγμό και υπακούοντας στο θέλημα του Κυρίου, σηκώθηκε νωρίς το πρωί, πήρε μαζί του το γιο του τον Ισαάκ και ξεκίνησε για τον τόπο που του είπε ο Κύριος.  Όταν έφτασαν εκεί ετοίμασε τα ξύλα, έδεσε το γιο του τον Ισαάκ και τον έβαλε στο θυσιαστήριο . Ύστερα άπλωσε το χέρι του και πήρε το μαχαίρι για να σφάξει το παιδί του. Αλλά ο άγγελος του Κυρίου του φώναξε από τον ουρανό και του είπε: «Αβραάμ, Αβραάμ! Ο Θεός είδε την πίστη σου. Μην απλώσεις χέρι στο παιδί και μην του κάνεις τίποτε, αλλά σφάξε αυτό το κριάρι, που είναι δεμένο στο βωμό».

Ο Αβραάμ κοίταξε τριγύρω και είδε ένα κριάρι έτοιμο για θυσία. Έτρεξε, το πήρε και το θυσίασε αντί για το γιο του.Έτσι λοιπόν δοκιμάστηκε και θριάμβευσε η μοναδική πίστη του Αβραάμ, που δε λογάριασε ούτε τον αγαπημένο του γιο, ότι πιο πολύτιμο είχε, μπροστά στο θέλημα του Θεού. Ο Αβραάμ με το να φτάσει να θυσιάσει το μοναδικό του παιδί έδειξε ότι εμπιστευόταν απόλυτα το Θεό που τον κάλεσε. Αλλά ο Θεός, από την αρχή κιόλας της σχέσης του με τον άνθρωπο, θέλει να καταργήσει μια για πάντα το φρικτό αυτό έθιμο. Γι’ αυτό υποδεικνύει στους ανθρώπους, που ένιωθαν την ανάγκη να θυσιάζουν στο Θεό τους να χρησιμοποιούν ζώα. Ο Θεός δε θέλει ανθρωποθυσίες όπως έκαναν οι ειδωλολάτρες στους ψεύτικους θεούς. Γι' αυτό στέλνει ένα κριάρι πού παίρνει τη θέση του Ισαάκ στο θυσιαστήριο.

http://users.sch.gr/aiasgr/Palaia_Diathikh_Biblio/Oi_Patriarxes/H_istoria_tou_Isaak.htm

The Sacrifice of Isaac CARAVAGGIO (1573-1610)

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ 

• Υπάρχει ένα σημαντικό πρόβλημα που αφορά ένα μεγάλο σύνολο ανθρώπων

Μύθος Ιφιγένειας: δεν πνέει ούριος άνεμος με αποτέλεσμα τα πλοία των Αχαιών να μην μπορούν να αποπλεύσουν για την Τροία και να παραμένουν αγκυροβολημένα στην Αυλίδα.- Δημοτικό τραγούδι: μεγάλος αριθμός μαστόρων και μαθητάδων προσπαθούν να ολοκληρώσουν το χτίσιμο του γεφυριού, που ισοδυναμεί με την τιθάσευση της φύσης, ενώ ταυτόχρονα εξυπηρετεί την επικοινωνία των ανθρώπων και τη μεταφορά των προϊόντων. Το γεφύρι όμως «Ολημερίς το χτίζανε, το βράδυ γκρεμιζόταν».

• Τα "θύματα" είναι  νεαρά άτομα (Λυγερή, Ιφιγένεια, Ισαάκ) που δεν ευθύνονται τα ίδια για το πρόβλημα που υπάρχει.
•  Έχουν στενή συγγενική σχέση με το "θύτη": η Ιφιγένεια είναι κόρη του Αγαμέμνονα, η Λυγερή γυναίκα του Πρωτομάστορα, ο Ισαάκ γιος του Αβραάμ.
• Αγνοούν ότι πρόκειται να "θυσιαστούν" (τραγική ειρωνεία). Αντιθέτως πηγαίνουν στον τόπο της θυσίας με καλή διάθεση και για καλό σκοπό (η Ιφιγένεια για να παντρευτεί τον Αχιλλέα, όπως της μήνυσε σε γράμμα ο πατέρας της και η Λυγερή για να συναντήσει τον καλό της, ο Ισαάκ για να βοηθήσει τον πατέρα του στη θυσία)
• Οι "θύτες" είναι σημαντικά πρόσωπα (Αγαμέμνονας: Αρχιστράτηγος των Αχαιών – Πρωτομάστορας: Ο επί κεφαλής του έργου – Ο Αβραάμ: Πατριάρχης των Εβραίων)
• Στο τέλος αποδέχονται τη Μοίρα τους.
• Κάποια υπεράνθρωπη δύναμη (η θεά Άρτεμη, το πουλί ως φορέας του Υπερφυσικού) απαιτεί τη θυσία.
• Η Ιφιγένεια και ο Ισαάκ σώζονται και στη θέση τους θυσιάζεται ένα ζώο (ελάφι, κριάρι).

ΔΙΑΦΟΡΕΣ

• Στην Ιστορία του Ισαάκ  δεν υπάρχει πρόβλημα.
• Ο Αγαμέμνονας είναι ένοχος (σκότωσε το ελάφι της θεάς Άρτεμης, ενώ κυνηγούσε στο ιερό της άλσος και πρέπει να τιμωρηθεί), ενώ ο  Πρωτομάστορας δεν ευθύνεται για το γκρέμισμα του γεφυριού. 
• Η θυσία της Λυγερής και της Ιφιγένειας γίνεται για το κοινό καλό, ενώ η θυσία του Ισαάκ έχει σκοπό τη δοκιμασία της πίστης του πατέρα του, Αβραάμ.
• Η Ιφιγένεια και ο Ισαάκ σώζονται, ενώ η Λυγερή θυσιάζεται.  

Sacrifice of Isaac REMBRANDT (1635)

Η εκούσια θυσία της Μακαρίας

Στην τραγωδία του Ευριπίδη Ηρακλείδαι (διδάχτηκε, πιθανόν, λίγο μετά την έναρξη του Πελοποννησιακού Πολέμου), ο Ιόλαος, παλιός φίλος του Ηρακλή, και τα παιδιά του ήρωα καταδιωκόμενοι από τον Ευρυσθέα βρίσκουν καταφύγιο στην Αθήνα, στο ναό του Δία. Ο Ευρυσθέας ζητά την παράδοσή τους και στην άρνηση του βασιλιά της Αθήνας, Δημοφώντα, να το πράξει κηρύσσει τον πόλεμο εναντίον του. Στους Αθηναίους δίνεται χρησμός πως θα νικήσουν, αν θυσιαστεί μια ευγενής παρθένος. Η κόρη του Ηρακλή Μακαρία θεληματικά δέχεται να είναι το θύμα. Ο Ευρυσθέας ηττάται και αιχμαλωτίζεται.

Στο απόσπασμα από την τραγωδία που ακολουθεί, να συγκρίνετε τη στάση της Μακαρίας με την αντίδραση της Λυγερής, όταν συνειδητοποιεί τι πρόκειται να συμβεί. Ποια συναισθήματα και ποιες αξίες συγκρούονται σε κάθε περίπτωση; Τι υπερισχύει: 

Δίνομαι εγώ πριν με προστάξουν 

Μόνη προσφέρομαι. 

Αν η πόλη δέχεται να φορτωθεί τέτοιο κίνδυνο 

για μας και για χάρη μας 

θα δεχτούμε εμείς να σωθούμε εις βάρος της; 

Που κρατούμε τη λύση στα χέρια μας; 

Όχι. Θα μας γελάσουν.

Να  μαστε ικέτες να κλαίμε πάνω στους βωμούς 

Και να δείχνουμε δειλοί, ανάξιοι του πατέρα μας;

Αταίριαστο είναι. 

Αν είναι να νικηθεί τούτη η πόλη – που ποτέ 

να μη γίνει – 

καλύτερα να με πιάσουν οι εχθροί 

να με βασανίσουν – την κόρη του Ηρακλή – 

να πεθάνω καλύτερα 

παρά να τριγυρνώ εδώ κι εκεί διωγμένη. 

Ντροπή μας να πουν «τι γυρεύετε εδώ και 

Ικετεύετε τη σωτηρία σας 

Αφού είστε ανάξιοι για θυσία; Φύγετε.

Δειλούς ανθρώπους δεν βοηθούμε» 

Και να γλιτώσω αν πω 

πώς θα ευτυχήσω αν χαθούν τ΄αδέλφια μου;

Δεν έχω ελπίδα που πολλούς ξεγελάει. 

Μόνη και έρημη ποιος θα με πάρει 

ποιος θα δεχτεί παιδιά μαζί μου; 

Καλύτερα να πεθάνω παρά τέτοια ανάξια. 

Τέτοια ζωή ας τη θελήσει άλλη – κατώτερή μου.

Πάρτε με τώρα εκεί που πρέπει 

Να καώ. Στεφανώστε με στεφάνι θυσίας 

Αρχίστε τη θυσία, αν είναι η ώρα. 

Νικήστε τους εχθρούς 

Εγώ τη δίνω τη ζωή μου Μόνη μου Το θέλω.

Ένδοξα να αφήσω αυτόν τον κόσμο παρά να 

Λιποψυχήσω. 

Αυτό διαλέγω. 

(Ευριπίδη, Ηρακλείδαι, στ. 501-534, μτφρ. Κώστας Τοπούζης)

1η ενότητα, Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας

1η ενότητα, Η Ελένη και η καταστροφή της Τροίας from Georgia Dimitropoulou

Εκδοχές του μύθου της Ελένης

Ηρόδοτος, Ιστορίαι 2.112-113: Η Ελένη στην Αίγυπτο: η εκδοχή των Αιγυπτίων ιερέων

[112] Τον Φερώ, μου είπαν, τον διαδέχθηκε στην βασιλεία κάποιος από τη Μέμφιδα, που τ’ όνομά του στα ελληνικά είναι Πρωτεύς· στη Μέμφιδα υπάρχει σήμερα τέμενος αυτού του Πρωτέα, όμορφο και πολύ ωραία στολισμένο, το οποίο βρίσκεται στα νότια του Ηφαιστείου· γύρω στο τέμενος κατοικούν Φοίνικες από την Τύρο, και όλη αυτή η περιοχή ονομάζεται Στρατόπεδο των Τυρίων. Στο τέμενος μάλιστα του Πρωτέα υπάρχει ιερό που ονομάζεται της Ξένης Αφροδίτης· και συμπεραίνω ότι το ιερό αυτό είναι της Ελένης του Τυνδάρεω, τόσο επειδή έχω ακούσει το λεγόμενο ότι η Ελένη έμεινε κοντά στον Πρωτέα, όσο και επειδή, κυριότερα, το ιερό έχει το όνομα της Ξένης Αφροδίτης: γιατί απ’ όσα άλλα ιερά της Αφροδίτης υπάρχουν, κανένα δεν ονομάζεται της Ξένης.
[113] Όταν τους ρώτησα πάντως, οι ιερείς μου είπαν ότι τα σχετικά με την Ελένη έγιναν ως εξής: ο Αλέξανδρος άρπαξε την Ελένη από τη Σπάρτη και έβαλε πλώρη για τον τόπο του, όταν όμως βρέθηκε στο Αιγαίο, ενάντιοι άνεμοι τον έριξαν στο αιγυπτιακό πέλαγος, και από εκεί, καθώς οι άνεμοι δεν σταματούσαν, έφτασε ο Αλέξανδρος στην Αίγυπτο, και συγκεκριμένα στο σήμερα λεγόμενο Κανωβικό στόμιο του Νείλου και στα παστωτήρια· στην ακτή λοιπόν υπήρχε —αυτό που υπάρχει και σήμερα— ιερό του Ηρακλή, όπου αν καταφύγει οποιουδήποτε ανθρώπου ο δούλος και βάλει απάνω του ορισμένα ιερά σημάδια αφιερώνοντας έτσι τον εαυτό του στον θεό, κανένας δεν επιτρέπεται να τον αγγίξει. Από την αρχή του ως τις ημέρες μου ο νόμος αυτός συνεχιζόταν απαράλλακτος. Το λοιπόν, μερικοί υπηρέτες του, μαθαίνοντας τον νόμο που υπήρχε σχετικά με το ιερό και θέλοντας να του κάνουν κακό, πρόδωσαν την πίστη τους στον Αλέξανδρο, κατέφυγαν ικέτες στον θεό και εξιστόρησαν όλα τα σχετικά με την Ελένη καθώς και την αδικία προς τον Μενέλαο· τις κατηγορίες αυτές μάλιστα τις διατύπωσαν τόσο στους ιερείς όσο και στον φύλακα του στομίου, που το όνομά του ήταν Θώνις.

[πηγή: Ηροδότου Ιστορίαι, τόμ. 2 Ευτέρπη, Θάλεια, εισ. – μτφ. – σχόλ. Λ. Ζενάκος, Αθήνα, Γκοβόστης 1992]

Ευριπίδη, Ελένη, στ. 50-62: Στην Τροία ήταν το είδωλο της Ελένης, ενώ η ίδια βρισκόταν στην Αίγυπτο

[....] Εγώ βραβείο
παλικαριάς στους Έλληνες και Τρώες
ποτέ δεν ήμουν, ήταν τ' όνομά μου.
Mε πήρε στις πτυχές ο Ερμής του αιθέρα
και σκεπασμένη σε θαμπή νεφέλη
–δε μ' άφησε χωρίς φροντίδα ο Δίας–
μ' έφερε στου Πρωτέα εδώ τα σπίτια,
κρίνοντας πως αυτός απ' όλους ήταν
πιο γνωστικός κι αγνό το γάμο μου έτσι
για το Μενέλαο θα κρατούσα. Tώρα
βρίσκομαι εδώ κι ο δόλιος μου άντρας πήγε
μαζεύοντας στρατό, στης Τροίας τα κάστρα
ζητώντας να με πάρει πίσω. [...]

[Δραματική Ποίηση, Ευριπίδη – Ελένη, Γ' Γυμνασίου]

Ο μύθος της Ελένης κατά τον λυρικό ποιητή, Στησίχορο

Στησίχορος
οὐκ ἔστ' ἔτυμος λόγος (11D, 62P)

οὐκ ἔστ΄ ἔτυμος λόγος οὗτος͵
οὐδ΄ ἔβας ἐν νηυσὶν ἐυσσέλμοις
οὐδ΄ ἵκεο πέργαμα Τροίας͵

δεν αληθεύει αυτή η ιστορία·
ούτε σε καράβια καλοσκάμνιστα
μπήκες εσύ ποτέ, ούτε έφτασες
στης Tροίας την ακρόπολη.

INK

Δεν είν' αληθινός αυτός ο λόγος.
Δεν μπήκες στα καλόστρωτα καράβια.
Δεν έφθασες στα Πέργαμα της Tροίας!

Σ. Mενάρδος

Δεν είναι αληθινός αυτός ο λόγος·
Δε μπήκες στα καλοφτιασμένα τα καράβια,
Mήτε στα κάστρα πήγες της Tρωάδας.

H. Bουτιερίδης

[Ανθολόγιο Αρχαϊκής Λυρικής Ποίησης Β΄ Λυκείου]

Επεξεργασία του κειμένου - λεξιλογικές επισημάνσεις - συντακτική και γραμματική ανάλυση - ασκήσεις - παράλληλα κείμενα