Ραψωδία Σ, Οπλοποιία

Gavin Hamilton, Ο Αχιλλέας θρηνεί το νεκρό Πάτροκλο

•  Μαθαίνοντας από τον Αντίλοχο τη θλιβερή είδηση, ο Αχιλλέας ξεσπάει σε πικρότατο θρήνο. Οι αντιδράσεις του είναι συνταρακτικές, γιατί δεν είναι λόγος, είναι γεγονός: σωριάζεται βουβός και ξεσπάει με πρωτόγονες-εθιμοτυπικές κινήσεις:

Εκείνον τότ’ εσκέπασε η σκοτεινιά του πόνου

κι αιθάλην πήρε κι έχυσε και με τα δυο του χέρια

στην κεφαλήν και ασχήμισε το πρόσωπο τ’ ωραίο.

Και η μαύρη στάκτη εκάθιζε στον άφθαρτον χιτώνα.

Κι εκείτονταν φαρδύς πλατύς στο χώμα ξαπλωμένος

και με τα χέρια ασχήμιζε ξεσπώντας τα μαλλιά του.

Και οι δούλες, που ήσαν λάφυρα αυτού και του Πατρόκλου,

με θλιβερό ξεφωνητό κει έξω επεταχθήκαν

και ολόγυρά του κλαίοντας ολιγοψυχισμένες

όλες εστηθοδέρνονταν. Ο Αντίλοχος κι εκείνος

ωδύρετο τα χέρια κρατώντας του Αχιλλέως

φοβούμενος με σίδερο μη κόψει τον λαιμόν του.

                                                   (Σ στ. 22-35, μτφρ. Ι Πολυλά)

Nikolaj Nikolajewitsch, Ο Αχιλλέας θρηνεί τον Πάτροκλο

• Τον πόνο του γιου της ακούει η Θέτιδα στα βάθη της θάλασσας και αρχίζει και εκείνη να θρηνεί με τις αδελφές της, τις Νηρηίδες. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι δυο φίλοι θρηνούνται ταυτόχρονα, ο Αχιλλέας ζωντανός ακόμα, ο προκαταβολικός θρήνος της μητέρας του όμως μας φέρνει κοντά και στο δικό του θάνατο:

«Ω αδελφές μου, ακούσετε, καλές μου Νηρηίδες,

να μάθετε τες πίκριες που τρέφω στην ψυχήν μου.

Ω άμοιρη, ω κακότυχη γεννήτρα ενός ανδρείου.(«δυσαριστοτόκεια»)

Υιόν γενναίον δυνατόν και των ηρώων πρώτον

εγέννησα, και, ωσάν φυτό που ανδρώνεται στον κήπον,

αφού τον γλυκανάστησα, τον έστειλα εις την Τροίαν

μες στα κυρτά καράβια του εκεί να πολεμήσει.

Αλλά δεν θέλει γύρει αυτός στα γονικά του πλέον

η αγκάλη μου να τον δεχθεί στο σπίτι του Πηλέως.

                                                   (Σ στ. 52-60, μτφρ. Ι Πολυλά)

Henri Motte, Ο θρήνος των Νηρηίδων

• Στη συνέχεια η θεά αναδύεται, συναντά τον Αχιλλέα στην ακρογιαλιά και του προφητεύει ότι, αν σκοτώσει τον Έκτορα, είναι γραφτό γρήγορα να πεθάνει και ο ίδιος. Μάταιη προειδοποίηση· ο Αχιλλέας, που έδειξε ότι μπορούσε ν’ ανταλλάξει τη λίγη του ζωή με την τιμή (ραψ. Α) και που η πληγωμένη του τιμή τον έκανε να θεωρεί πρώτη και αναντικατάστατη αξία τη ζωή του (ραψ. Ι), είναι έτοιμος, αυτή τη ζωή, να την ανταλλάξει με την εκδίκηση. Από έπος θυμού για την προσβολή της τιμής, η Ιλιάδα σ’ αυτό το σημείο μεταβάλλεται σε έπος εκδίκησης για το θάνατο του φίλου.

Johann Balthasar Probst: Η Θέτις προσπαθεί να παρηγορήσει τον Αχιλλέα

Με πόνον είπεν ο Αχιλλεύς: «Στον τόπο  ας πεθάνω

αφού μου εμέλλετο βοηθός του φίλου να μη γίνω

εις την σφαγήν του. Τώρα αυτός απ’ την πατρίδα πέρα

απέθανε, ζητώντας με στου ολέθρου του την ώραν.

Τώρα αφού δεν θα ξαναϊδή την ποθητήν πατρίδα

ούδ’ έσωσα τον Πάτροκλον κι εκείνους τους συντρόφους

τους άλλους που απ’ του Έκτορος την λόγχην απεθάναν,

αλλά στες πρύμνες κάθομαι της γης χαμένο βάρος,

εγώ των άλλων Αχαιών στον πόλεμον ο πρώτος

αν και στον λόγον από εμέ καλύτερ’ είναι και αλλοι.

Απ’ τους θεούς κι απ’ τους θνητούς να εχάνετο η διχόνοια,

και η χολή που και άνθρωπον με γνώση εξαγριώνει

που μες στα στήθη χύνεται γλυκιά και μελωμένη

και ως μαύρος έπειτα καπνός ξεσπά και μεγαλώνει,

καθώς εμένα εχόλωσεν ο μέγας Αγαμέμνων.

Αλλ’ ό,τι εγίνη αφήνομεν αν και αδικημένοι

και την ψυχήν στα στήθη μας δαμάζομ’ εξ ανάγκης.

Και τώρα του Πατρόκλου μου θα φθάσω τον φονέα

τον Έκτορα. Και θα δεχθώ την μοίρα του θανάτου,

όταν οι αθάνατοι θεοί και ο Ζευς  μου την διορίσουν.

Ότι ουδ’ ο μέγας Ηρακλής εξέφυγε την μοίραν,

που ήταν υπεράκριβος υιός του υψίστου Δία.

Αλλά της Ήρας η οργή τον δάμασε και η μοίρα.

 Και αν είναι τέτοια η μοίρα μου κι εγώ θενά ησυχάσω

όταν πεθάνω, αλλ’ όνομα λαμπρόν ας πάρω τώρα,

αν κάμω τες βαθύζωνες μητέρες εις την Τροίαν

ν’ αναστενάξουν θλιβερά και με τα δυο τους χέρια

εις τ’ απαλά τους μάγουλα τα δάκρυα να σφογγίζουν.

Και ότι αρκετά απ’ τον πόλεμον ησύχασ’ ας γνωρίσουν.

Μη με κρατείς, μητέρα μου, κι εγώ θα πολεμήσω.»

                                         (Σ, στ. 98-126, μτφρ. Ι Πολυλά)

• Τη μεγάλη απόφαση του Αχιλλέα δεν την υπαγορεύει μόνο ο πόνος για το θάνατο του φίλου και η μοίρα του. Τον βασανίζει ο καημός ότι την κρίσιμη στιγμή δε βρέθηκε κοντά του∙ καταριέται την έριδα και το θυμό, πάθος επικίνδυνο, γιατί ανοίγει το δρόμο στην άτη, κάνει τον άνθρωπο να λαθεύει, να μπλέκεται και τον οδηγεί στην καταστροφή. Έτσι ο Αχιλλέας από επικό πρόσωπο μεταβάλλεται σε τραγικό ήρωα: οι εκδικητικές ενέργειές  του για να τιμήσει το νεκρό φίλο έχουν το στίγμα του ανεπανόρθωτου – εκείνον δεν θα τον ξαναφέρει στη ζωή και ο ίδιος θα πεθάνει γρήγορα και το ξέρει.

Dirck van Baburen: Ο Αχιλλέας έτοιμος να εκδικηθεί το θάνατο του Πάτροκλου

• Η Θέτιδα δέχεται με πόνο την απόφασή του. Όσο ακριβή κι αν της είναι η ζωή του γιου της, έχει το προνόμιο να τον καταλαβαίνει, γιατί γνωρίζει όσα δε γίνεται ν’ αλλάξουν. Για να γλιτώσει τους συντρόφους του που ακόμα υποφέρουν, τον παρακαλεί να περιμένει τουλάχιστον να του ετοιμάσει καινούρια πανοπλία ο Ήφαιστος και φεύγει γρήγορα για τον Όλυμπο.

Το σιδηρουργείο του Ηφαίστου", έργο του Ντιέγκο Βελάσκεθ.

• Ενώ η μάχη γύρω από το νεκρό Πάτροκλο συνεχίζεται, ο Αχιλλέας, φωτοστεφανωμένος από την Αθηνά με μια λάμψη που έφτανε ως τα ουράνια, βγαίνει άοπλος στο ανάχωμα της τάφρου και  βγάζει μια πολεμική ιαχή, προανάκρουσμα της υπεράνθρωπης δύναμης που όλο και περισσότερο θα αποκτά. Η λάμψη και η φωνή του μόνο κάνει τους Τρώες να υποχωρήσουν και οι Αχαιοί βρίσκουν την ευκαιρία να μεταφέρουν το νεκρό Πάτροκλο στις σκηνές. Η μάχη της 3^ης μέρας (ξεκίνησε στη ραψ. Λ) τελειώνει εδώ: χώρεσε τα σπουδαιότερα πολεμικά γεγονότα και έκανε πράξη την υπόσχεση του Δία στη Θέτιδα, όχι όμως χωρίς ανταλλάγματα.

Ο Αίας μεταφέρει το σώμα του νεκρού Αχιλλέα.

• Ο Πολυδάμας, εκτιμώντας τον κίνδυνο εξαιτίας της επανεμφάνισης του Αχιλλέα, προτείνει επιστροφή στην πόλη και άμυνα από τα τείχη. Ο  Έκτορας όμως έχει πάρει την απόφασή του: τυφλός και πλανεμένος καθώς είναι, φαντάζεται πως θα νικήσει τον Αχιλλέα. Οι Τρώες επευφημούν τον Έκτορα, θεωρώντας δειλία τη σύνεση και μάλιστα έπειτα από επιτυχίες. Ο Ποιητής όμως αποδίδει την ανικανότητα να εκτιμήσουν σωστά την κατάσταση στην Αθηνά.

• Ενώ οι πρώτες αναγκαίες τιμές αποδίδονται στο νεκρό με εντολή του Αχιλλέα, ο θρήνος θα κρατήσει όλη τη νύχτα, ώσπου να επιστρέψει η Θέτιδα με τα όπλα. Κλαίγοντας μαζί και τη δική του μοίρα, ο Αχιλλέας ξεθυμαίνει υποσχόμενος στον Πάτροκλο τιμές φοβερές:

Να βάψουμε την ίδιαν γην έχει διορίσ’ η μοίρα,

εδώ στην Τροίαν συ. Κι εγώ, ότι ουδ’ εμένα ο γέρος

Πηλεύς στο σπίτι θα δεχθεί και η Θέτις η μητέρα,

αλλά εμένα τούτ’ η γη στα σπλάχνα της θα μ’ έχει.

Τώρ’ αφού, Πάτροκλε, στην γην θε νά’μπω υστερινός σου,

δε θα σε θάψω πριν εδώ του Έκτορος να φέρω

την κεφαλήν και τ’ άρματα, που σ’ έσφαξε, ω γενναίε.

                                          (Σ στ. 329-335, μτφρ. Ι. Πολυλά)

Johann Heinrich Füssli

(1803), 

H Θέτιδα 

ζητά όπλα 

από τον

 

Ήφαιστο 

για τον Αχιλλέα

• Στο μεταξύ ο Ήφαιστος, μετά την παράκληση της Θέτιδας, έχει αρχίσει την κατασκευή θαυμαστών όπλων: θώρακα, κράνος, κνημίδες και κυρίως την ασπίδα, της οποίας τη διακόσμηση ο ποιητής μάς περιγράφει διεξοδικά.

Το εργαστήρι του Ήφαιστου

Περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα – η διακόσμησή της

Στον κεντρικό και στον περιφερειακό κύκλο: το σύμπαν  και ο Ωκεανός, τα κοσμικά στοιχεία που κλείνουν και περιορίζουν την ανθρώπινη ζωή και δράση.

Ανάμεσα, σε ομόκεντρους κύκλους απεικονίζονται 9 σκηνές από την κοινωνική και αγροτική ζωή: Η γαμήλια πομπή, απονομή δικαιοσύνης, μια πολιτεία πολιορκημένη, το όργωμα, ο θερισμός, ο τρύγος, ένα κοπάδι βοδιών απειλείται από λιοντάρια, ένα βοσκοτόπι και τέλος ο χορός.

Η ασπίδα του Αχιλλέα σύμφωνα με τον John Flaxman

Τεχνική της περιγραφής των εικόνων

• Δίνεται συνολικά η εικόνα, μετά αναλύεται στα επιμέρους με επισήμανση του ουσιαστικού.
• Οι εικόνες δεν είναι στατικές, είναι ζωηρές παραστατικές, εμπλουτισμένες με αφηγηματικά στοιχεία ( οπτικά, κινητικά και ακουστικά), ακόμα και συναισθήματα – σκέψεις των εικονιζόμενων προσώπων. Π.χ η σκηνή του γάμου, της δίκης, της πολιορκίας.

Η ασπίδα του Αχιλλέα σύμφωνα με τον Weniger

Ο λειτουργικός ρόλος της περιγραφής της ασπίδας

•  Ο ποιητής δεν περιγράφει μια πραγματική ασπίδα με τρομακτικές μυθικές παραστάσεις που εμπνέουν φόβο στον εχθρό. Οι επιλογές του εξυπηρετούν τις ποιητικές του σκοπιμότητες.
•   Σ’ ένα κατεξοχήν πολεμικό έπος παρεμβάλλεται (ως διακόσμηση ενός εργαλείου πολέμου) όλος ο κόσμος στην ατέλειωτη ποικιλία του, απλός, αληθινός, οικείος, οργανωμένος με τάξη και αρμονία σ’ ένα όλο. Από επικός ποιητής ο Όμηρος γίνεται ζωγράφος και υμνητής της ζωής.
• Ο εχθρός που αντίκριζε την ασπίδα του Αχιλλέα, αντίκριζε μια εικόνα του Σύμπαντος που κανείς ζωντανός δε θα μπορούσε να έχει: αντίκριζε τον ίδιο του το θάνατο!

•   Διασπά τη βαριά πένθιμη ατμόσφαιρα ανάμεσα στις συγκλονιστικές στιγμές που προηγήθηκαν (απόφαση θανάτου, θρήνος Αχιλλέα, Μυρμιδόνων) και σε αυτές που ακολουθούν (εκδικητική μανία Αχιλλέα, μάχες, θάνατος Έκτορα). Η περιφημότερη επιβράδυνση (επική άνεση) της Ιλιάδας. Ο ακροατής χαλαρώνει, προετοιμάζεται για την ένταση που έπεται.

•  Αυτή την ασπίδα με τη ζωή σ’ όλη της την πληρότητα – ομορφιά θα κρατάει ο Αχιλλέας οδεύοντας προς το θάνατο.

Η ασπίδα του Αχιλλέα σύμφωνα με τους Murray & Rylland

Ομηρικός πολιτισμός

Υψηλό επίπεδο υλικού πολιτισμού:

• Ανάπτυξη μεταλλουργίας.Οι μεταλλουργοί ήταν αξιόλογοι τεχνίτες – εμπνευσμένοι καλλιτέχνες. Τα μέταλλα που χρησιμοποιήθηκαν στις πέντε «δίπλες» της ασπίδας: χαλκός, κασσίτερος, χρυσός. Στις ανάγλυφες παραστάσεις: χρυσός, ασήμι, χαλκός, χάλυβας και κασσίτερος. Ενδεικτικά σημεία της τέχνης – τεχνικής του Ήφαιστου(στ. 547-8, 563-4, 573, 589-90, 609-12)
• Βιοτεχνία: κατεργασία πρώτων υλών –κατασκευή ενδυμάτων – υφαντική  -  ραπτική (λινά ρούχα, χιτώνες), κατασκευή μουσικών οργάνων (αυλοί, κιθάρες, ποιμενικές φλογέρες), αγγειοπλαστική.

Museo Archeologico Nazionale di Napoli, Naples, Italy 

Η παρουσία του ποιητή

• Στ. 602-605: ο ποιητής τοποθετεί καθαρά το εαυτό του ως αοιδό για πρώτη και μοναδική φορά μέσα στην Ιλιάδα στην τελευταία σκηνή του χορού, στην πιο εύθυμη απ’ αυτές που παριστάνονται στην ασπίδα. Έμμεσα δηλώνει την προτίμησή του στη χαρά της ζωής.

• Τον ποιητή μπορεί ν’ αντιπροσωπεύει και ο ίδιος ο Ήφαιστος που με την τέχνη του αναπαριστά βασικές πλευρές της ανθρώπινης ζωής.

• Εξάλλου, η ασπίδα με την απεικόνιση ολόκληρης της ζωής μπορεί και να συμβολίζει για τον ποιητή την δύναμη και την αθανασία της τέχνης του που έπλασε ένα τέτοιο αριστούργημα.