Ραψωδία Ρ, Μενελάου ἀριστεία

Henri Motte, Ο Μενέλαος και ο Μηριόνης μεταφέρουν το νεκρό Πάτροκλο στο στρατόπεδο 

• Γύρω από το νεκρό Πάτροκλο διεξάγεται φοβερή μάχη με σταθερό υπερασπιστή του νεκρού το Μενέλαο, που, φιλότιμος και πονετικός, αναγνωρίζει ότι ο πόλεμος γίνεται για χάρη του και συμπαρίσταται στο νεκρό περισσότερο ηθικά, αλλά από την αρχή ως το τέλος. Χωρίς να φαίνεται δειλός, δεν έχει και τη δύναμη να κάνει σπουδαία πράγματα. Ωστόσο ο Ποιητής θα του δώσει την ευκαιρία να διακριθεί και να πραγματοποιήσει την αριστεία του. 

Ο Μενέλαος μονομαχεί με τον Έκτορα πάνω από το πτώμα του Εύφορβου.

• Διεκδικητής του νεκρού και των όπλων του, ο Τρώας Εύφορβος, γίνεται το πρώτο θύμα του βασιλιά της Σπάρτης. Ο Έκτορας, όμως, αναγκάζει τον Μενέλαο να υποχωρήσει, αφαιρεί από τον Πάτροκλο τα όπλα του Αχιλλέα και τα φορά γεμάτος έπαρση. Ο Δίας, που βλέπει από ψηλά τη σκηνή, τον λυπάται, γιατί ξέρει πως ο θάνατός του είναι πολύ κοντά: 

          

         Και άμα τον είδε ο βροντητής Κρονίδης κατά μέρος

τα άρματα να ζώνεται του θείου Αχιλλέως,

εκίνησε την κεφαλήν κι έλεγε μέσα ο νους του:

«Ω δύστυχε, δεν εννοείς τον θάνατον κοντά σου,

και τ’ άφθαρτ’ άρματα  φορείς του πρώτου πολεμάρχου,

και την ανδραγαθίαν του τόσον τρομάζουν και άλλοι.

Και σύντροφον του φόνευσες καλόν και ανδρειωμένον,

και άσχημα τον εγύμνωσες απ’ την αρματωσιά του.

Αλλά κάν τώρα δύναμην και νίκην θα σου δώσω

αφού δεν μέλλει σπίτι σου να γύρεις απ’ την μάχην,

η Ανδρομάχη τ’ άρματα να λάβει του Αχιλλέως.

(Ρ, 198-208, μτφρ. Ι. Πολυλά)

GIULIO ROMANO, 1538-9, Ο Αίαντας προστατεύει το νεκρό Πάτροκλο.

• Οι Αχαιοί συνεχίζουν να προστατεύουν τον νεκρό με πρωτεργάτη τον Αίαντα, ενώ τα αθάνατα άλογα του Αχιλλέα, που είχαν φέρει τον Πάτροκλο στη μάχη, θρηνούν παράμερα σαν άνθρωποι το χαμό του κυβερνήτη τους. Ενώ ο Αυτομέδοντας πασχίζει να τα κάνει να προχωρήσουν, εκείνα στέκουν ασάλευτα σαν σε επιτύμβια στήλη. Ο βουβός τους πόνος κάνει το Δία να μετανιώσει που τα χάρισε, αθάνατα και αγέραστα αυτά, σε έναν θνητό, συνδέοντάς τα έτσι με τη δύστυχη ανθρώπινη μοίρα. 

• Ο στοχασμός του Δία στους στίχους 446-47 δείχνει καθαρά τη ρεαλιστική, αλλά και βαθιά απαισιόδοξη τοποθέτηση του ομηρικού ανθρώπου μπρος στο πρόβλημα της ζωής και του θανάτου. 

      «Δύστυχοι, τι σας δώσαμε του σεβαστού Πηλέως
        θνητού ανθρώπου, αγέραστοι και αθάνατοι όπως είσθε;
        Ή για να πάσχετε κι εσείς με τον θνητών το γένος;
        Διότι θλιβερότερο του ανθρώπου δεν υπάρχει,
        κανέν’ απ’ όσα εκεί στην γη κινούνται και αναπνέουν.
                                       (Ρ, 443-447, μτφρ. Ι. Πολυλά) 

• Αντλώντας έμπνευση από τη σκηνή αυτή, ο Κ. Π. Καβάφης , γράφει στα 1896 «Τα άλογα του Αχιλλέως» 

Τον Πάτροκλο σαν είδαν σκοτωμένο,
που ήταν τόσο ανδρείος, και δυνατός, και νέος,
άρχισαν τ' άλογα να κλαίνε του Αχιλλέως·
η φύσις των η αθάνατη αγανακτούσε
για του θανάτου αυτό το έργον που θωρούσε.
Τίναζαν τα κεφάλια των και τες μακρυές χαίτες κουνούσαν,
την γη χτυπούσαν με τα πόδια, και θρηνούσαν
τον Πάτροκλο που ενοιώθανε άψυχο – αφανισμένο –
μια σάρκα τώρα ποταπή – το πνεύμα του χαμένο – ανυπεράσπιστο – χωρίς πνοή –
εις το μεγάλο Τίποτε επιστραμένο απ' την ζωή.

Τα δάκρυα είδε ο Ζεύς των αθανάτων
αλόγων και λυπήθη. «Στου Πηλέως τον γάμο»
είπε «δεν έπρεπ' έτσι άσκεπτα να κάμω·
καλύτερα να μην σας δίναμε άλογά μου
δυστυχισμένα! Τι γυρεύατ' εκεί χάμου
στην άθλια ανθρωπότητα πούναι το παίγνιον της μοίρας.
Σεις που ουδέ ο θάνατος φυλάγει, ουδέ το γήρας
πρόσκαιρες συμφορές σας τυραννούν. Στα βάσανά των
σας έμπλεξαν οι άνθρωποι». – Όμως τα δάκρυά των
για του θανάτου την παντοτεινή
την συμφοράν εχύνανε τα δυο τα ζώα τα ευγενή.

Regnault Henri,1868, Ο Αυτομέδοντας με τα άλογα του Αχιλλέα.

• Την ίδια στιγμή συμβαίνει και ένα παράδοξο φαινόμενο: ενώ σε όλο τον τρωαδίτικο κάμπο επικρατεί αιθρία, γύρω από το κορμί του Πάτροκλου έχει πέσει σκοτάδι, ένδειξη οδύνης, πένθους, αλλά και τιμής για τον μεγάλο νεκρό. Ο Αίαντας, αγανακτισμένος, απευθύνεται στο Δία και του ζητάει να ξαστερώσει κι αν είναι να πεθάνουνε, να πεθάνουν στο φως: «ἐν δέ φάει καί ὄλεσσον». Οι στίχοι αυτοί, που υπογραμμίζουν την αγάπη του Έλληνα για το φως, τον ήλιο, έκαναν περίφημη αυτή την προσευχή-διαμαρτυρία του Αίαντα. 

Antoine Wiertz: Έλληνες και Τρώες μάχονται για το σώμα του Πάτροκλου

Μενέλαος και Πάτροκλος

• Η ομίχλη διαλύεται ξαφνικά και ο Μενέλαος στέλνει τον Αντίλοχο να φέρει την άσχημη είδηση στον Αχιλλέα. Ο Μηριόνης και ο Μενέλαος καταφέρνουν να σηκώσουν το νεκρό Πάτροκλο, και, προστατευμένοι από τους δυο Αίαντες, προσπαθούν να τον μεταφέρουν στο στρατόπεδο, ενώ η μάχη συνεχίζεται. 

Ο Μενέλαος και ο Μηριόνης μεταφέρουν το νεκρό Πάτροκλο στο στρατόπεδο