Ραψωδία Π , Πατρόκλεια

Henri Motte, Ο Έκτορας σκοτώνει τον Πάτροκλο

Ο Πάτροκλος, φτάνοντας στα πλοία των Μυρμιδόνων, εκθέτει τη σοβαρότητα της κατάστασης στον Αχιλλέα και τον κατηγορεί για τη σκληρή στάση του. Του ζητάει να επιτρέψει τουλάχιστον σ' αυτόν να οδηγήσει τους Μυρμιδόνες στη μάχη.

Η απάντηση του Αχιλλέα

• Δεν πολεμά, όχι γιατί φοβάται κάποιο χρησμό-θεϊκό μήνυμα, αλλά γιατί τον ταπείνωσε ο Αγαμέμνονας. 
• Επειδή δεν γίνεται να κρατήσει αιώνια ο θυμός του, υποχωρεί στέλνοντας στη μάχη τον Πάτροκλο, προκειμένου να σώσει τα καράβια, δηλ. την επιστροφή στην πατρίδα, μιας και η κατάσταση είναι απελπιστική εξαιτίας της απουσίας της δικής του από τη μάχη. 
• Περιορίζει τη δράση του Πάτροκλου μέχρι του σημείου, που δε θα στερήσει από εκείνον την τιμή και τη δόξα. Επίσης, αν προχωρήσει προς την Τροία, υπάρχει φόβος να βρει αντιμέτωπο τον προστάτη της Απόλλωνα. 
• Απευθυνόμενος στους τρεις μεγαλύτερους θεούς, Δία, Αθηνά και Απόλλωνα διατυπώνει την παράλογη και υβριστική ευχή – άκρον άωτον της φιλοδοξίας του – που ακούγεται και σαν τραγική ειρωνεία!  

Δία πατέρα, και Αθηνά, και Απόλλων, χάρισέ μας
κανείς από τον θάνατον να μην σωθεί των Τρώων
μηδέ κανείς των Αχαιών, να μείνωμεν οι δύο 
και μόνοι εμείς να ρίξωμεν τα τείχ’ ιερά της Τροίας». 
                                  (Π, 97-100, μτφρ. Ι. Πολυλά)

• Καθώς ο Αχιλλέας διακατέχεται από την έπαρση του δικαιωμένου, σχεδιάζει τα μελλοντικά και ελπίζει, με τη συνεργασία του φίλου, και τα καράβια να σώσει και πολλά δώρα να πάρει μαζί με τη Βρισηίδα και τη δόξα της απόκρουσης των Τρώων να εξασφαλίσει!! Η στιγμή είναι ώριμη για να φτάσει ο ήρωας στην ύβρη, η οποία θα έχει επιπτώσεις στο σύντροφό του και στον ίδιο. Εκδικούμενος το θάνατο του φίλου του, ο Αχιλλέας θα σπεύσει να συναντήσει τη δική του μοίρα, τον πρόωρο θάνατό του. Πέρα από τους προγραμματισμούς του Δία και τους ορισμούς της Μοίρας, ό,τι παθαίνουν οι ομηρικοί ήρωες το τραβούν πάνω τους με το ίδιο τους το χέρι. 

 Ο Αχιλλέας και οι Μυρμιδόνες του

• Ο Αχιλλέας συγκεντρώνει, παρατάσσει και εμψυχώνει ο ίδιος τους Μυρμιδόνες για τη μάχη και προσεύχεται στο Δία, που μέχρι τώρα ανταποκρίνεται στα αιτήματά του, να απομακρύνει ο Πάτροκλος τους Τρώες από τα πλοία και να επιστρέψει σώος και αβλαβής από τη μάχη. Ο Δίας ανταποκρίνεται στο πρώτο μόνο από τα δυο αιτήματα:

Ευχήθη και τον άκουσε ο πάνσοφος Κρονίδης.
Και των ευχών του ευδόκησε την μίαν ο πατέρας.
Ν’ απομακρύνει ευδόκησε την μάχην απ’ τα πλοία,
αλλά του αρνήθη άβλαβος να γύρει από την μάχην. 
                                      (Π, 249-252, μτφρ. Ι. Πολυλά) 

Πάτροκλος και Σαρπηδόνας 

• Τον  Πάτροκλο, που εξορμά επικεφαλής των Μυρμιδόνων και τρέπει τους Τρώες σε άτακτη φυγή, αποφασίζει να αντιμετωπίσει ο αρχηγός των Λυκίων και γιος του Δία, ο Σαρπηδόνας, αφού πρώτα εξακριβώσει την ταυτότητά του: 

«Λύκιοι, που φεύγετε; Εντροπή. Είν’ ώρα ν’ ανδρειευθείτε
τον άνδρα θ’ αντικρίσω εγώ, κι εγώ θα μάθω πρώτος,
ποιος είναι αυτός ο τρομερός που αφάνισε τους Τρώας,
που ανδρείων τόσων μαχητών τα γόνατα έχει λύσει.».
                                      (Π, 422-425, μτφρ. Ι. Πολυλά)

•     Ο Δίας, που ξέρει τη μοίρα του γιου του, πονάει και για μια στιγμή σκέφτεται ν’ αναβάλει το θάνατό του. Πείθεται όμως από την Ήρα να μην το κάνει – θα δημιουργήσει κακό προηγούμενο, καθώς και άλλων θεών παιδιά παίρνουν μέρος στον πόλεμο – και αρκείται στο να εκφράσει τη λύπη του και να τιμήσει το γιο του με αιμάτινες ψιχάλες που πέφτουν από τον ουρανό:
  
  
  Κι έστερξε ό,τι είπε, των θεών και ανθρώπων ο πατέρας.
  Κι αιματωμένες έβρεξε ρανίδες ουρανόθεν
  τιμώντας τον γλυκόν του υιόν, που έμελλε στην Τροίαν
  να πέσει από τον Πάτροκλον μακράν απ’ την πατρίδα.
                                         (Π, 458-461, μτφρ. Ι. Πολυλά)
  
  

 

• Ο Σαρπηδόνας, ξεψυχώντας, ζητάει από το συναρχηγό του, το Γλαύκο, να μην αφήσουν να σκυλευτεί το νεκρό σώμα του: «Αισχύνη και όνειδος για σε θα είμαι επί ζωής σου, αν αφού έπεσα νεκρός κατά τα κοίλα πλοία μου πάρουν τ’ άρματα οι Αχαιοί.» Ο θάνατος στη μάχη μπορεί να πλήττει μόνο τον νεκρό, αλλά η ατίμωση αφορά όλους. Κάθε νεκρός, κάθε σκύλευση, κάθε ευτελισμός εδραιώνουν μια νίκη σε βάρος του αντίπαλου στρατεύματος. Παρά τη μάχη γύρω από το κορμί του, η οποία διεξάγεται με κραυγές, σκοτάδι και φοβερή κλαγγή των όπλων, η κατάληξη είναι συντριπτική. Του αφαιρούν τα όπλα και ο Πάτροκλος τα δίνει για να τα κουβαλήσουν στα καράβια. Ο Δίας θα φροντίσει να αποδοθούν στο γιο του – τον πρώτο μεγάλο νεκρό της Ιλιάδας – μεγαλόπρεπες  νεκρικές τιμές, στέλνοντας με σαφείς οδηγίες τον Απόλλωνα στο πεδίο της μάχης:

Είπε, και δεν παράκουσε ο Απόλλων τον πατέρα 

και μες στην μάχην έπεσεν από τα όρ’ Ιδαία. 

Μέσ’ απ’ τα βέλη εσήκωσε τον θείον Σαρπηδόνα,

στον ποταμόν τον έλουσε, τον έχρισε αμβροσίαν,

κι ενδύματα τον ένδυσε, που είναι άφθαρτα υφασμένα.

Κι έστελε αυτόν με οδηγούς ταχείς, τα διδυμάρια

τον Ύπνον και τον Θάνατον, που τον ξεπροβοδήσαν

και τον εθέσαν στον λαόν της κάρπιμης Λυκίας. 

                                          (Π, 668-683 μτφρ. Ι. Πολυλά)

Johann Heinrich Füssli ,Ο Ύπνος και ο Θάνατος οδηγούν το σώμα του Σαρπηδόνα στη Λυκία

• Ο Κ. Π. Καβάφης  έδωσε ένα από τα καλύτερα του ποιήματα του,"Η κηδεία του Σαρπηδόνος", παρακινούμενος από την Ομηρική περιγραφή στη ραψωδία Π. Όλο το μεγαλείο του ανθρώπου είναι ένα πέτρινο μνήμα: "κ΄ επί της βάσεώς του με αναγλυφάς/έμπειροι γλύπται εξιστόρησαν τας νίκας του ήρωος και τας πολλάς του εκστρατείας". 

 

Βαρυάν οδύνη έχει ο Ζεύς. Τον Σαρπηδόνα
εσκότωσεν ο Πάτροκλος· και τώρα ορμούν
ο Μενοιτιάδης κ' οι Αχαιοί το σώμα
ν' αρπάξουνε και να το εξευτελίσουν.

Αλλά ο Ζεύς διόλου δεν στέργει αυτά.
Το αγαπημένο του παιδί - που το άφισε
και χάθηκεν· ο Νόμος ήταν έτσι -
τουλάχιστον θα το τιμήσει πεθαμένο.
Και στέλνει, ιδού, τον Φοίβο κάτω στην πεδιάδα
ερμηνευμένο πώς το σώμα να νοιασθεί.

Του ήρωος τον νεκρό μ' ευλάβεια και με λύπη
σηκώνει ο Φοίβος και τον πάει στον ποταμό.
Τον πλένει από τες σκόνες κι απ' τα αίματα·
κλείει τες φοβερές πληγές, μη αφίνοντας
κανένα ίχνος να φανεί· της αμβροσίας
τ' αρώματα χύνει επάνω του· και με λαμπρά
Ολύμπια φορέματα τον ντύνει.
Το δέρμα του ασπρίζει· και με μαργαριταρένιο
χτένι κτενίζει τα κατάμαυρα μαλλιά.
Τα ωραία μέλη σχηματίζει και πλαγιάζει.

Τώρα σαν νέος μοιάζει βασιλεύς αρματηλάτης -
στα εικοσιπέντε χρόνια του, στα εικοσιέξη -
αναπαυόμενος μετά που εκέρδισε,
μ' άρμα ολόχρυσο και ταχυτάτους ίππους,
σε ξακουστόν αγώνα το βραβείον.

Έτσι σαν που τελείωσεν ο Φοίβος
την εντολή του, κάλεσε τους δυο αδελφούς
τον Ύπνο και τον Θάνατο, προστάζοντάς τους
να παν το σώμα στην Λυκία, τον πλούσιο τόπο.

Και κατά εκεί τον πλούσιο τόπο, την Λυκία
τούτοι οδοιπόρησαν οι δυό αδελφοί
Ύπνος και Θάνατος, κι όταν πια έφθασαν
στην πόρτα του βασιλικού σπιτιού
παρέδοσαν το δοξασμένο σώμα,
και γύρισαν στες άλλες τους φροντίδες και δουλειές.

        Κι ως τόλαβαν αυτού, στο σπίτι, αρχίνησε
        με συνοδείες, και τιμές και θρήνους,
        και μ' άφθονες σπονδές από ιερούς κρατήρας,
        και μ' όλα τα πρεπά η θλιβερή ταφή·
        κ' έπειτα έμπειροι απ' την πολιτείαν εργάται,
        και φημισμένοι δουλευταί της πέτρας
        ήλθανε κ' έκαμαν το μνήμα και την στήλη.

• Η μονομαχία Πάτροκλου – Σαρπηδόνα, προοίμιο των δύο μεγάλων μονομαχιών που θα ακολουθήσουν – παρουσιάζει συνεπτυγμένα τα θέματα που θα αναπτυχθούν εκεί:

•  Το θάνατο τον αποφασίζουν οι θεοί 
•  Ο φίλος νιώθει υποχρεωμένος να βοηθήσει 
•  Γύρω από το νεκρό γίνεται σκληρή μάχη 
•  Σκοτάδι χύνεται μέσα στη μέρα 
•  Μεγαλόπρεπες τιμές και ταφή αποδίδονται στο νεκρό

 

 

Ραψωδία Π 684 – 867,  Το κύκνειο άσμα και ο θάνατος του Πάτροκλου
 

Η αριστεία του Πάτροκλου

Πρωτοστατεί στην καταδίωξη των Τρώων, σώζει το καράβι του Πρωτεσίλαου από τη φωτιά, σκοτώνει πολυάριθμους εχθρούς, μονομαχεί με το Σαρπηδόνα, αρχηγό των Λυκίων και γιο του Δία και τον σκοτώνει, καταδιώκει τους Τρώες ως τα τείχη της Τροίας, συγκρούεται με τον Έκτορα, αστοχεί, αλλά σκοτώνει τον ηνίοχό του, τον Κεβριόνη. Ενώ οι Αχαιοί καταφέρνουν να σκυλεύσουν το νεκρό, φτάνει στο αποκορύφωμα της αριστείας του, πραγματοποιώντας τρεις επιθέσεις και σκοτώνοντας κάθε φορά από εννέα Τρώες. Δύο φορές (στ. 704, 786) ο ποιητής τον παρομοιάζει με θεό.

Ο ρόλος του Απόλλωνα στο θάνατο του Πάτροκλου

• Χρησιμοποιεί δόλια / ανέντιμα μέσα: ομίχλη, πισώπλατο χτύπημα, αφοπλισμός. 
•  Ζαλισμένος, άοπλος, αποδυναμωμένος ο ήρωας γίνεται εύκολος στόχος για τους Εύφορβο, Έκτορα. 
•  Εξωηθικοί οι επικοί θεοί. ΄Αρα η δράση του Απόλλωνα = ποιητικό εύρημα, εξαίρει την ανδρεία του Πάτροκλου. Χρειάστηκε δόλια παρέμβαση θεού για να καταβληθεί.

Ο αφοπλισμός του Πάτροκλου

• Σταδιακός, με φορά από πάνω προς τα κάτω: πρώτα το κράνος (πλατιά αναφορά = επική άνεση, οπτική – ηχητική εικόνα, παρών ο Αχιλλέας, προσήμανση θανάτου Έκτορα), το κοντάρι κομμάτια, η ασπίδα, ο θώρακας.

• Ποιητικά αναγκαίος: άτρωτα τα όπλα του Αχιλλέα, μόνο χωρίς αυτά μπορεί να εξοντωθεί, εξαίρεται η παλικαριά του ήρωα αλλά και η τραγικότητα της τιμωρίας του για την ύβρη που διέπραξε. Στο απόγειο της δόξας, σαν θεός μόνο από θεό μπορεί να νικηθεί (γυμνώνεται από τα όπλα ζωντανός)

Η ύβρις του Έκτορα

Πάνοπλος, παραβιάζοντας την πολεμική δεοντολογία καταφέρει το τελειωτικό, τρίτο στη σειρά χτύπημα σ’έναν αποδυναμωμένο, άοπλο και τραυματισμένο ήδη αντίπαλο. Επαίρεται λέγοντας ότι είναι ο πρώτος μαχητής ανάμεσα στους Τρώες. Σαρκάζει με χαιρεκακία και απανθρωπιά έναν ετοιμοθάνατο παραβιάζοντας τον ιερό θεσμό του σεβασμού – ταφής των νεκρών.

Στοιχεία αφηγηματικής τεχνικής

Προοικονομίες: ο θάνατος του Πάτροκλου (στ.686-7, 707-9, 787), ο θάνατος του Έκτορα (799-800, 852-854).

Αποστροφές:(ο ποιητής διακόπτοντας την γ΄πρόσωπη αφήγηση απευθύνεται στον ήρωα σε β΄ πρόσωπο). Αμεσότητα, οικειότητα, συμπάθεια προς τον ήρωα, λύπη, συμπόνια για το θάνατο που πλησιάζει.

Ειρωνεία:

• Ο Έκτορας χλευάζει πικρόχολα τον Πάτροκλο ότι δεν του συμπαραστάθηκε ο Αχιλλέας και ότι το κορμί του θα το φάνε τα όρνια. Ο Αχιλλέας όμως, όπως γνωρίζει ο ακροατής,  θα εκδικηθεί το θάνατο του φίλου του και θα κακοποιήσει το σώμα του Έκτορα. 
•  Οι υποθέσεις που κάνει ο Έκτορας για τις οδηγίες του Αχιλλέα στον Πάτροκλο. 
•  Η αισιοδοξία του Έκτορα στους στ.860-861 ότι μπορεί αυτός να σκοτώσει τον Αχιλλέα.

Μοτίβο τριπλής επανάληψης: εννέα οι σκοτωμένοι αντίπαλοι(στ.694-96), τρεις επιθέσεις του Πάτροκλου στα τείχη της Τροίας, τρεις εξορμήσεις σκοτώνοντας εννέα αντιπάλους κάθε φορά, σε τρεις φάσεις η πτώση του Πάτροκλου και με τρεις δράστες.

Ο θάνατος του Πάτροκλου και η σημασία του για την εξέλιξη της πλοκής

• Ο θάνατος του Πάτροκλου, απρόβλεπτος καρπός του θυμού και της μισοϋποχώρησης του Αχιλλέα, θα συντελέσει στην ολοκληρωτική του υποχώρηση μεταβάλλοντας το θυμό για την προσβολή σε οργή εκδικητική. Κινητήρια δύναμη του έπους θα είναι στο εξής η δίψα της εκδίκησης και όχι πια η «μῆνις». Οι συνέπειες αυτού του θανάτου (αγώνας για το νεκρό, εκδίκηση, ταφή, αγώνες επιτύμβιοι) θα απασχολήσουν στο εξής το έπος.

Ο Θάνατος του Πάτροκλου from TroikosPolemos on Vimeo.