Ευριπίδη, Ελένη, Πάροδος στ. 192 - 436

ΠΑΡΟΔΟΣ: ΠΡΟΩΔΟΣ – ΚΟΜΜΟΣ (στ. 192-288)

Πάροδος: το άσμα που τραγουδά ο Χορός κατά την είσοδό του στην ορχήστρα από τη δεξιά πάροδο. Προηγείται ο αυλητής που δίνει το ρυθμό, ακολουθεί η Κορυφαία του Χορού και πίσω οι υπόλοιπες γυναίκες σε δύο γραμμές (ημιχόρια) των επτά ατόμων, κατά ζεύγη(5х3), ή κατά στοίχους (3х5). Κινήσεις απόλυτα συγχρονισμένες, παρουσία υποβλητική, ατμόσφαιρα πένθιμη που επιβάλλεται όχι μόνο από τις θρησκευτικές καταβολές της τραγωδίας, αλλά και από το θρήνο της Ελένης για το χαμό των αγαπημένων προσώπων. Εξάλλου η Αθήνα του 412 π.Χ θρηνεί για το χαμό της αθηναϊκής νεολαίας στη Σικελία.

Δομή – πλαγιότιτλοι

• Προωδός: Η Ελένη ξεσπά σε θρήνο

• Κομμός, α΄στρ. : Η Ελένη προσκαλεί τις Σειρήνες- Περσεφόνη να συνοδέψουν το θρήνο της

• α΄ αντιστρ. : Οι γυναίκες του Χορού δικαιολογούν τον ερχομό τους

•  β΄στρ.: Η Ελένη μεταφέρει τα δυσάρεστα νέα στις γυναίκες

• β΄αντιστρ.: Οι γυναίκες του Χορού συμπονούν την Ελένη

•  Επωδός: Η Ελένη υπενθυμίζει τους υπεύθυνους για τα δεινά της

Η ταυτότητα του Χορού: γυναίκες, Ελληνίδες, αιχμάλωτες. Κατανοούν τα πάθη της, τη νοσταλγία για την πατρίδα και τον πόθο της ελευθερίας, βιώνουν και εκδηλώνουν εντονότερα με θρήνους τα συναισθήματα του πόνου, από πατριωτική αλληλεγγύη θα συναινέσουν αργότερα στη εξαπάτηση του Αιγύπτιου βασιλιά.

Οι επαναλήψεις και ο ρόλος τους

Στην α΄ενότητα της Παρόδου, αλλά και στη β΄αντιστροφή επαναλαμβάνονται από το Χορό όσα ακούσαμε στον Πρόλογο. Δεν πρόκειται για τεχνική αδυναμία αλλά με την επανάληψη και την προβολή του πάνω στο Χορό, ένα συλλογικό όργανο, το δράμα της ηρωίδας:

• Επαληθεύεται αντικειμενικά, επιβεβαιώνεται, δικαιώνεται.
• Ανακυκλώνεται, εντείνεται και διαστέλλεται αγγίζοντας και τον πιο  δύσπιστο θεατή απέναντι στην «καινή Ελένη» 
•  Φτάνει στα έσχατα όρια του πόνου και της απελπισίας διεγείροντας το «φόβο» και τον «έλεο» στην ψυχή των θεατών που αγωνιούν για την αντίδρασή της.

Joseph Heintz der Ältere, Η αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα (1595)

Η Λέξις

Η πένθιμη ατμόσφαιρα (λυρικό στοιχείο) εκτός από το περιεχόμενο, τη μουσική και τη χορογραφία, εκφράζεται και με τη μορφή- εκφραστικά μέσα:

•  συσσώρευση λέξεων, φράσεων που υποδηλώνουν θρήνο, συμφορές, έντονη συναισθηματική φόρτιση (βαθύ κλάμα, θλίψη τρανή, πόνο μεγάλο κι ασήκωτο, λυπητερούς, μακρόσυρτους σκοπούς, κ.λ.π)

•  επαναλήψεις, αναδιπλώσεις ( πικρό πικρό τραγούδισμα, ήρθε ένας ναύτης Αχαιός, ήρθε και πόνους μου ’φερε)

•  ασύνδετο σχήμα(με θρήνους, με βόγγους, με δάκρυα)

•  ρητορικές ερωτήσεις (Ποια συμφορά σου λείπει τάχα;)

• παρομοιώσεις (καθώς μια νύμφη.....ο Πάνας – παραστατική έκφραση πίεσης από τον Θεοκλύμενο)

•  μεταφορές (ασήκωτο πόνο, τ’ ονομά μου το λερώνει η φήμη, ζυγιάζοντας θρήνους)

•  επιφωνηματικές λέξεις – φράσεις (Αα! Τύχη πολυστέναχτη και πικραμένη μοίρα που έχεις!)

 

Πάνας και Δάφνη, National Archaeological Museum, Naples.

Η τραγικότητα της ηρωίδας

• Νιώθει ενοχές για το χαμό των οικείων της και το θάνατο Ελλήνων και Τρώων.

•  Η ευτυχισμένη ζωή της στη Σπάρτη μεταστράφηκε σε δυστυχία με το ερχομό του Πάρη.

• Υποφέρει αναίτια εξαιτίας της βουλής των θεών.

• Συγκρούεται με την υπέρτερη θέληση του βασιλιά που την κρατάει αιχμάλωτη.

•  Η ομορφιά της από ευλογία κατάντησε κατάρα για την ίδια και τους άλλους.

•  Γύρω από το όνομά της έχει δημιουργηθεί η χειρότερη φήμη, χωρίς η ίδια να φταίει.

Η Ελένη: τα χαρακτηριστικά του τραγικού ήρωα

 «Η Ελένη εμφανίζεται πάντα σαν να αισθάνεται πραγματικά ένοχη για όσα της αποδίδουν (στ. 196-199 · πρβ. 363 κ.ε.) […] Βέβαια υπενθυμίζει στον εαυτό της ότι ήταν μόνο το όνομά της, το φάντασμά της, που προκάλεσε τον πόλεμο, ότι η ίδια είναι αθώα· αλλά το γεγονός αυτό, όπως εξηγεί στη ρήσιν που ακολουθεί, κάνει την κακή της φήμη δυσκολότερα υποφερτή, παρά αν στηριζόταν σε αληθινά γεγονότα (270 κ.ε.). Από μια άποψη είναι αθώα μαζί και ένοχη, γιατί η ομορφιά της ήταν που προκάλεσε τον πόλεμο, παρά το γεγονός ότι απέφυγε να ακολουθήσει τον Πάρη. Είναι ένα είδος κενής αθωότητας, εφόσον η Ελένη δεν έκανε τίποτα για να τη διαφυλάξει, εκτός από το ότι απέκρουσε τις απόπειρες του Θεοκλύμενου – στοιχείο που ακόμη δεν έχει παίξει σημαντικό ρόλο στη δραματική πλοκή. Κι έτσι αισθάνεται ενοχή, την οποία εκφράζει σε τόνους που φέρνουν αμυδρά στο νου μας την Ελένη της Ιλιάδας. Θεωρεί τον εαυτό της υπεύθυνο για το θάνατο της μητέρας της και για την εγκατάλειψη της κόρης της και λέει ότι η ίδια είναι νεκρή στην ουσία, όχι όμως στην πραγματικότητα […]. Δεινός όπως πάντα στην τέχνη της αμφισημίας ο Ευριπίδης πέτυχε να δώσει στην Ελένη του ολόκληρο το βάρος της ένοχης συνείδησής της, ενώ παράλληλα την παρουσιάζει σαν την εικόνα της θηλυκής τελειότητας»
(Whitman 1996: 63-64).

ΔΙΑΛΟΓΙΚΗ ΣΚΗΝΗ (στ. 289-371), 

ΑΜΟΙΒΑΙΟ (στ. 372-436)

Η ρητορική διαμαρτυρία της Ελένης/ η συναισθηματική της κατάσταση

Άρτια διάρθρωση: Προοίμιο (στ. 291-303) – Μια ζωή αλλόκοτη!

                              Απόδειξη (στ. 303-331) – Γιατί η ζωή της είναι αλλόκοτη!

                              Επίλογος (στ. 332-345) – Μόνη λύτρωση η αυτοκτονία!

Ρητορικές ερωτήσεις: (στ. 291, 332, 334-335)

Αποφθεγματικές φράσεις: (στ. 303-305, 306-309, 313, 335-337, 338, 339, 341, 344-345)

Ο θρήνος που προηγήθηκε μαλάκωσε την ένταση της και τώρα είναι σε θέση να εκλογικεύσει τα αίτια των συμφορών της , αλλά και να ερμηνεύσει τα συναισθήματά της. Με ψυχραιμία ανακοινώνει την απόφασή της να αυτοκτονήσει και με ωμό ρεαλισμό αναζητά το κατάλληλο φονικό μέσο.

Η παρέμβαση – ο ρόλος του Χορού (στ.346-371)

Λειτουργεί ως υποκριτής: παρεμβαίνει ως ψύχραιμος παρατηρητής βάζοντας φραγμό στα απαισιόδοξα συναισθήματα της Ελένης. Αμφισβητεί τη γνώση που προέρχεται από λόγια και φήμες, δείχνει ένα δρόμο εξόδου από το αδιέξοδο, προωθεί τη δράση και συμμετέχει σ’ αυτή.

 

Η μετάσταση του χορού / ο ρόλος της

Με την πρόφαση της γυναικείας αλληλεγγύης – ηθικής συμπαράστασης, οι γυναίκες του χορού αποχωρούν μαζί με την Ελένη από την ορχήστρα, κάτι που σπάνια συμβαίνει στα σωζόμενα έργα. Για λόγους δραματικής οικονομίας ο Χορός αφήνει κενό το σκηνικό χώρο για να να μην πληροφορηθεί έτσι την ταυτότητα του Μενέλαου που θα εισέλθει σε λίγο. Η σκηνή της αναγνώρισης των δύο συζύγων, κεντρικό θέμα της τραγωδίας θα έχανε έτσι το νόημά της.

Το αμοιβαίο/ η συναισθηματική κατάσταση της Ελένης

Στ. 372-389 – οι νέοι φόβοι της Ελένης

Στ. 390-404 – ο όρκος

Στ. 405-421 – θρήνος για τους νεκρούς, θύματα της ολέθριας ομορφιάς της

Στ. 422-435 – βίοι παράλληλοι!

Η Ελένη διστάζει να προσφύγει στη Θεονόη, αγωνιά και φοβάται μήπως επιβεβαιώσει το θάνατο του Μενέλαου και ξεσπά σε νέο θρήνο επιβραδύνοντας την εξέλιξη του μύθου, αλλά και ταυτόχρονα επαναφέροντας το θεατή στην πένθιμη ατμόσφαιρα του κομμού, στο «φόβο» για την απάντηση της μάντισσας και στον «έλεο» για την τραγική μοίρα της ηρωίδας (το αφύσικο της ύπαρξής της, η καταστροφική ομορφιά της, θεωρείται νεκρή, ενώ δεν είναι).

Το παθητικό στοιχείο στο έργο του Ευριπίδη

• Κομμός της ηρωίδας (προωδός – α΄στροφή – επωδός )
• Η επιθυμία της να χανόταν η ομορφιά της και να γινόταν άσχημη.
• Η απόφασή της να ξεφύγει από το αδιέξοδο αυτοκτονώντας, ο όρκος να αυτοκτονήσει, αν επαληθευθούν οι πληροφορίες του Τεύκρου.
• Ο θρήνος για τις συμφορές που προκάλεσε η ολέθρια ομορφιά της.
• Οι ήρωες του Ευριπίδη, σε αντίθεση με το προγενέστερο θέατρο, βιώνουν νέα συναισθήματα που κινούνται από την επιθυμία απόδρασης ως την ηδονή των δακρύων. Τάσεις φυγής από τη ζοφερή πραγματικότητα, επιθυμία να ξαναφτιάξουν αυτό τον κόσμο, να τον ονειρευτούν διαφορετικό.

ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΟΝ ΚΑΘΡΕΦΤΗ - ΚΡΙΣΤΟΦΕΡ ΕΚΕΡΣΜΠΕΡΓΚ

 Οι αποφθεγματικές εκφράσεις στο έργο του Ευριπίδη

•  Ο θάνατος προτιμότερος από την ατίμωση.
•  Η σκλαβιά δυστυχία για τον άνθρωπο.
• Είναι βαρύ να ενοχοποιείται κάποιος αθώος, να κηλιδώνεται άδικα η τιμή και η υπόληψή του.
• Η γυναίκα πρέπει να υπερασπίζεται την αξιοπρέπειά – αυτοσεβασμό της επιλέγοντας σύζυγο με κριτήριο όχι ωφελιμιστικό, αλλά την αγάπη.
• Οι άνθρωποι πρέπει να υπομένουν τις συμφορές με υπομονή και πραότητα.