«Σελήνη έκπαγλη» στη «νύχτα που ’ναι όλη αυτιά»: από τη μακρινή ξαδέλφη Σαπφώ στον Ελύτη

Μοντάζ: Προσωπογραφία Οδυσσέα Ελύτη διά χειρός Γ. Μόραλη (1980) και 2 διαφανογραφίες του Οδυσσέα Ελύτη (Σαπφώ, Ο κήπος με τα ρόδια) από την έκδοση του Ίκαρου (1996)

_____________

«...στροφές ακρωτηριασμένες, μισοί στίχοι, σπασμένες λέξεις»

Η Σαπφώ, η δέκατη μούσα σύμφωνα με ένα επίγραμμα που αποδίδεται στον Πλάτωνα, η κατ’ εξοχήν «ποιήτρια» της αρχαιότητας, τιμήθηκε όσο καμιά άλλη γυναίκα από την ανδροκρατούμενη κοινωνία και διανόηση της αρχαιότητας. Οι Αλεξανδρινοί λόγιοι την συμπεριέλαβαν στον κανόνα των εννιά λυρικών – μόνη γυναίκα ανάμεσα στους άντρες ομότεχνούς της – και κατέταξαν τα ποιήματά της σε εννιά βιβλία, τα οποία δυστυχώς δεν διασώθηκαν. Ελάχιστα αποσπάσματα των ποιημάτων αυτών, έφτασαν ως εμάς, τα περισσότερα σε αποσπασματική μορφή, με εξαίρεση την «Ωδή στην Αφροδίτη», η οποία μας παραδίδεται ολόκληρη από τον Διονύσιο τον Αλικαρνασσέα.

Tα ποιήματα-θραύσματα της Σαπφώς – «αθάνατες κόρες» της ποιήτριας, τα ονομάζει  ο Διοσκουρίδης σε επίγραμμά του που περιλαμβάνεται στην Παλατινή Ανθολογία – επιβιώνουν μέχρι σήμερα, παρά τις δυσκολίες παράδοσής τους. Η ανακάλυψη των παπύρων της Οξυρρύγχου στα τέλη του 19ου αιώνα έφερε ξανά στο φως τα ακρωτηριασμένα σαπφικά αποσπάσματα και προκάλεσε αναζωπύρωση των μελετών γύρω από το όνομα της λυρικής ποιήτριας κατά τη διάρκεια του 20ου και τις αρχές του 21ου αιώνα. 

Αυτή, μάλιστα, η θραυσματική μορφή των σαπφικών χειρογράφων υπήρξε ένα βασικό έναυσμα και εργαλείο για τον Ελύτη, που προσπάθησε να ανασυνθέσει την παρουσία της στον κόσμο μας και να φέρει στο φως μέσα από το έργο του «μια Σαπφώ, καινούργια, νέα και όσο το δυνατόν ακέραιη, στα μέτρα της σημερινής ευαισθησίας».

Επειδή «στην ποίηση, όπως και στα όνειρα, δεν γερνάει κανείς», ο Ελύτης μιλάει για τη Σαπφώ, «σαν για μια σύγχρονή του, σαν μια μακρινή εξαδέλφη, λιγάκι μεγαλύτερη στα χρόνια, ένα πλάσμα ευαίσθητο καί θαρρετό συνάμα, απ’ αυτά που δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή».

Ένα μικροκαμωμένο, βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα «μαυροτσούκαλο», όπως θα λέγαμε σήμερα, που, ώστόσο, έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει «σ’ αγαπώ» για να συγκινηθεί η υφήλιος.

Το πρόταγμα στο οποίο υπακούει ο Ελύτης, σύμφυτο με την ποιητική του, είναι αισθητικό γι’ αυτό και  δεν ακολουθεί κατά πόδας φιλολογικές δεσμεύσεις. Σκύβει με υπομονή και σεβασμό πάνω από τους στίχους της Σαπφώς  —«στροφές ακρωτηριασμένες, μισούς στίχους, σπασμένες λέξεις»  — στίχους που κρύβουν «κάλλος και νόημα» μαζί, εξαπολύοντας ποιητική δύναμη, μαγνητισμό και ατόφια αίσθηση ζωής. 

Μικρογραφία από το βιβλίο του Βοκάκιου «Περί διασήμων γυναικών», μάλλον η παλαιότερη απεικόνιση της Σαπφώς στον νεότερο κόσμο. 15-16ος αιώνας,

Πηγή: France (Cognac). Bibliothèque Nationale MS Français 599 fol. 42

______________

«Την Ομορφιά διακόνησα· τι πιο μεγάλο θα μπορούσα...»

Πολύ συχνά, στα πεζά του κείμενα, στ’ «Ανοιχτά Χαρτιά» και στο «Εν λευκώ», ο Οδυσσέας Ελύτης, τέκνο της Αιολίδας κι αυτός, μνημονεύει τη Σαπφώ, εκείνη που, δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, στον ίδιο γενέθλιο τόπο, τη Μυτιλήνη, πίστεψε στην ποιητική ιδέα και τόλμησε να φέρει στο προσκήνιο το λυρικό «εγώ», τα αισθήματα και τα όνειρα, την ατομική ζωή, τον έρωτα και τα πάθη του.

Ο Ελύτης, παρόλο που άντλησε πολλά στοιχεία από το υπερρεαλιστικό κίνημα, ήδη από το 1943, αυτοχαρακτηρίζεται ως «λυρικός ποιητής», εντάσσοντας εαυτόν στην μακραίωνη λυρική παράδοση του τόπου του και στη ποιητική συγγένεια με την «μακρινή εξαδέλφη του Σαπφώ». 

Σε μια στιγμή που οι θρησκευτικές βάσεις της κοινωνίας είναι ακόμη αυστηρές· που ο λόγος ο επικός έχει τη μονοκρατορία στην έκφραση· που το ηρωικό στοιχείο είναι η μόνιμη και παραδεγμένη αξία· ένας Αρχίλοχος στην Πάρο και μία Σαπφώ στη Λέσβο —για ν’ αναφερθούμε στους κυριότερους — τ’ ανατρέπουνε όλα, φέρνουν τα αισθήματα και τα όνειρα στο πρώτο επίπεδο, τολμούν να μιλήσουν για την ατομική τους ζωή, να πουν τον καημό τους, να τραγουδήσουν, να χορέψουν. Οι πρώτοι στο Αιγαίο και οι πρώτοι σ’ όλον τον γνωστό κόσμο, θέλω να πω στον πολιτισμό που ακόμη σήμερα συνεχίζουμε.

Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

Ως ιέρεια της ομορφιάς, ποιήτρια προικισμένη με τη δύναμη των Μουσών και γι’ αυτό και αθάνατη στη μνήμη των μελλοντικών γενεών, έτσι αυτοσυστήνεται, μιλώντας σε πρώτο ενικό πρόσωπο, η Σαπφώ στην αρχή της ποιητικής ανασύνθεσης του Ελύτη, σε απόλυτη συστοιχία με τη δήλωση του ποιητικού υποκειμένου στο «Άξιον Εστί»: «Θα καρώ Μοναχός των θαλερών πραγμάτων».Ο Ελύτης μοιράζεται με τη Σαπφώ το ίδιο ιδανικό, την άσκηση ή αλλιώς τη λατρεία της ομορφιάς.

την Ομορφιά διακόνησα· τι πιο μεγάλο θα μπορούσα...αλήθεια σε μελλούμενους καιρούς κάποιος θα βρίσκεται να με θυμάτ’ εμένα.

Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

Sappho, print made by John Pye, the elder, after Angelica Kauffman. 

Published by: John Boydell, 1774, The British Museum

__________

«Τέκνα της Αιολίδας»

Στη Σαπφώ, όπως ομολογεί ο ίδιος ο Ελύτης, χρωστάει την μύησή του στην ποίηση, με τρόπο καθοριστικό για τη ζωή και την πορεία του στην τέχνη. Μια εξωλογοτεχνική εμπειρία που βίωσε στο Βρετανικό Μουσείο, «ένας πρασινωπός πάπυρος με χαραγμένο επάνω του, αρκετά καθαρά, ένα απόσπασμα της Σαπφώς», ήταν που ξύπνησε την αγάπη του για την ποίηση. Ήταν η θέαση των ελληνικών γραμμάτων, των συμβόλων μιας ολόκληρης πνευματικής πορείας και ταυτότητας, που βρήκε ανταπόκριση μέσα του, στις πιο βαθιές αισθήσεις και μνήμες του, και τον μετέφερε αμέσως νοερά και μυστηριακά «σ’ ένα γιαλό της Μυτιλήνης» να ακούει το τραγούδι της κόρης του περιβολάρη τους. 

Αντικρίζοντας τον πάπυρο της Σαπφώς, ένιωσε τις απορίες του να ξεχειλίζουν για το μυστήριο της ποιητικής γλώσσας και της διάταξης των συμβόλων της πάνω στη γραφική ύλη. Έτσι κατάλαβε ότι η σαπφική ποίηση δεν έμοιαζε σε τίποτα με την ευκολονόητη σε μορφή και περιεχόμενο ποίηση που διδασκόταν μικρός, αλλά έβρισκε αντιστοιχίες μόνο στα λόγια-ξόρκια της ηλικιωμένης Κρητικιάς μαγείρισσάς τους, τα ακαταλαβίστικα αιρετικά εκείνα λόγια, τα «παλαβάτα», που του ξυπνούσαν θαυμασμό μαζί και δέος, όταν εκείνη τα έλεγε για να διώξει το κακό. Αυτή η βίωση του ποιητικού λόγου από τον Ελύτη με τη συμμετοχή όλων του των αισθήσεων και τις αναλογίες τους στο πνεύμα, θα τον ακολουθήσει σ’ όλη την πορεία της τέχνης και της ζωής του.

Η αγάπη στην ποίηση μου ήρθε από μακριά και, αν μπορεί να το πει αυτό κανένας, έξω απ' τη λογοτεχνία. Το συνειδητοποίησα μια μέρα καθώς τριγύριζα στις αίθουσες του Βρετανικού Μουσείου και βρέθηκα μπροστά σ᾿ έναν πάπυρο πρασινωπό, αν θυμάμαι καλά, με χαραγμένο επάνω του αρκετά καθαρά ένα απόσπασμα της Σαπφώς. Ύστερα από τους σωρούς τα λατινικά χειρόγραφα που κατάπινα τα χρόνια εκείνα ένιωθα μια πραγματική ανακούφιση· μου φαινότανε ότι ο κόσμος ίσιωνε κι έμπαινε στη σωστή του θέση. Αυτά τα λιγνόκορμα συμπαγή κεφαλαία συγκροτούσανε μια γραφική παράσταση διαυγή και μυστηριακή μαζί, που μου 'κανε νόημα φιλικό μες από τους αιώνες. Σα να βρισκόμουν πάλι σ' ένα γιαλὸ της Μυτιλήνης και ν᾿ άκουγα την κόρη του περιβολάρη μας να τραγουδά.

Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, σελ. 25, Αθήνα, Ίκαρος, 1987.

Ο εκλεπτυσμένος και πλούσιος τρόπος ζωής που είχε αναπτύξει η Λέσβος στον 7ο και 6ο αιώνα, η υγιής ελευθερία των ηθών και η φυσιοκρατική αντίληψη ζωής, σύμφυτη στα τέκνα της Αιολίδας, διαμόρφωσαν την ποιητική φωνή της Σαπφώς: λέξεις «κυανές, που ευωδιάζουν ακόμη απ’ την αλμύρα των θαλασσόχορτων», «μια συζυγία μισή στον ουρανό και μισή στη γη, μισή στην αμφιβολία και μισή στην αθανασία».

Τόσο, θα έλεγες, μεγάλος είναι ο μαγνητισμός που εξαπολύουν οι λέξεις, φτάνει ν’ αποσπασθούν από τον άξονα της χρησιμοθηρικής τους υποτέλειας. Ακόμα και η τοποθέτησή τους εδώ ή εκεί μέσα στο νοερό σύνολο που προϋποθέτουν, μας επιτρέπει ν’αποτυπώσουμε μια νέα μορφή ποίησης που γεννήθηκε την εποχή εκείνη, με τα μετρικά της συστήματα, το λεκτικό της, τα ποικίλα της μυστικά.

Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

Η τεχνική ξεπερνιέται· η φύση όχι. Οι αισθήσεις ποτέ· οι γνώσεις πάντοτε. Ο Έσπερος της Σαπφώς εξακολουθεί να λάμπει πάνω από τα κεφάλια μας…. κι η αχτίδα της σελήνης, έτσι καθώς μας σημαδεύει απ’ τα βάθη ενός ελαιώνα της Μυτιλήνης, μας επιτρέπει να βρεθούμε πιο κοντά στον εαυτό μας, σ’ εκείνα που αγαπούμε — ὄττω τις ἔραται, που έλεγε και η ποιήτρια. Μια ρήση απλή, που πήρε την ισχύ φυσικού νόμου σ' αυτήν την περιοχή κι επέζησε στην ψυχή των νησιωτών, βρίσκοντας χίλιους τρόπους να εκδηλωθεί. Κυρίως από την άποψη της ένστικτης, της ασύνειδης χειρονομίας, που ξέρει να ταυτίζει το χρήσιμο με το ωραίο, αλλά συνάμα και το ωραίο με το ηθικό, στην πιο ριζοσπαστική τους έννοια.

Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ, σελ. 19-20, 178, Αθήνα, Ίκαρος, 1993.

Η Λέσβος είναι για τον Ελύτη μια παραμυθένια γη γεμάτη από αιώνιες «βασιλικές» αισθήσεις, ένας αρχετυπικός παράδεισος, που παίρνει  μυθικές διαστάσεις σε όλο το ποιητικό, δοκιμιακό και εικαστικό του έργο. Γονείς και παππούδες αλλά και προπάπποι από την καρδιά της Μυτιλήνης, επόμενο ήταν ο Ελύτης να τη λογαριάσει ως γενέτειρά του και να αναπτύξει μαζί της δεσμούς μ' ένα νησί, που ο Ελύτης το μετέβαλε από απλό γεωγραφικό σημείο σε «τόπο» ποιητικό, δηλαδή συμπαντικό.

 Αν και, όπως λέει, γνώρισε τη Λέσβο στα δεκαεφτά του χρόνια, η καταγωγή του από εκεί και βέβαια «η αίσθηση του καλοκαιριού και του μεσημεριού», που είχε βιώσει ζώντας σε άλλα νησιά του Αιγαίου στα παιδικά του χρόνια, του γέννησαν μέσα του «σύμφωνα με κάποιον μυστηριώδη νόμο» τη φυσιοκρατική αίσθηση των Αιολέων. Την απαθανατισμένη με τόσους τρόπους σχέση του Οδυσσέα Ελύτη με τη Μυτιλήνη την ενισχύει ιδιαίτερα μια αποστροφή του ίδιου, αμέσως μετά την απονομή σ' αυτόν του Νομπέλ: 

«Οι αρχαίοι Αιολείς βλέπανε τα πάντα μέσα από τη φύση κι έτσι εξηγούν οι αρχαιολόγοι το γεγονός ότι στη Λέσβο δεν βρίσκουνε μνημεία. Η Αιολίδα κρατούσε επαφή με τις Σάρδεις, το Παρίσι της εποχής. Γι' αυτό και οι γυναίκες στη Λέσβο είχαν ελεύθερα ήθη, ήταν αισθησιακές και κομψά ντυμένες και γι' αυτό μπόρεσε να υπάρξει και η Σαπφώ. Είναι μια παράδοση που έφτασε κατά μυστηριώδη τρόπο ώς τις μέρες μας. Εγώ, που μεγάλωσα στην Αθήνα και όχι στη Μυτιλήνη, όπως λένε, έχω αυτή την αίσθηση, σύμφωνα με κάποιον μυστηριώδη νόμο. Ετσι, ένας φίλος μού είχε πει ότι, όταν διαβάζει τα ποιήματά μου, βλέπει τη Μυτιλήνη».

 Στην Αιολίδα της Σαπφώς ο Ελύτης ανακάλυψε ότι μπορεί να πραγματωθεί ο επίγειος παράδεισος που συχνά αναζητά στο έργο του.

Η Μυτιλήνη, διαφανογραφία από την έκδοση: Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: 

ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

__________

Η έκπαγλη σελήνη κι η νύχτα, που ’ναι όλη αυτιά... 

Κι επειδή «η φύση δημιουργεί τις δικές της συγγένειες», οι λέξεις «ουρανός, θάλασσα, ήλιος, σελήνη, φυτά, κορίτσια, έρωτας», ως αρμονικό σύνολο, αποτελούν για τον Ελύτη τα ζωτικά στοιχεία της Αιολίδας, του κόσμου της Σαπφώς, ενώ ταυτόχρονα διαπερνούν και τον δικό του ποιητικό κόσμο, συνθέτοντας την προσωπική του μυθολογία. 

Όλα αυτά τα στοιχεία, «χάρη σε μια πρωτότυπη τεχνική», ενώνονται  σ’ ενα σύνολο μυστηριακό, «στο περίφημο απόσπασμα που μάς διασώθηκε για την Ανακτορία, ένα από τα ωραιότερα αποσπάσματα, ίσως το ωραιότερο», σύμφωνα με τον Ελύτη:

[...] Η μορφή της ηρωίδας —που βρίσκεται μακριά στις Σάρδεις— αναδύεται χάρη σε μια πρωτότυπη τεχνική, από τον τρόπο και μόνο που μιλά γι’ αυτήν η ποιήτρια στην πιο αγαπημένη της φίλη. Όσο προχωρούμε, τόσο νιώθουμε το ποίημα να γεμίζει από το μυστήριο μιας γυναικείας μορφής που μήτε ακούμε, μήτε βλέπουμε, παρά μαντεύουμε μονάχα μέσ’ από μια διάθλαση αισθημάτων εξαιρετικά τρυφερών, σταλμένων με το φεγγάρι στην αντικρινή ακτή και ξαναφερμένων μαζί με τη φωνή της απωλεσμένης που η νύχτα, με τα χιλιάδες αυτιά της, μια «νυξ πολύως», αγωνίζεται να συλλάβει πάνω απ’ τα κύματα.

Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

Η θάλασσα - μια περιοχή στις παρυφές μάλλον του κόσμου της Σαπφώς κι όχι στο κέντρο του - αποτελεί έναν χώρο που χωρίζει και ταυτόχρονα ενώνει τα ποιητικά πρόσωπα και κατ’ επέκταση την ποιήτρια με όσα αγαπημένα τους πρόσωπα βρίσκονται μακριά τους. Αλλά κι η ομορφιά της κοπέλας που ξενιτεύτηκε στις Σάρδεις, φανερώνεται μέσα από την αντανάκλαση της λάμψης της σελήνης πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας, αφού κοπέλα και σελήνη δένονται αξεδιάλυτα. 

Αν η θάλασσα απλά περιβάλλει την Αιολίδα και τον επίγειο παράδεισο που μπορεί να βιωθεί σ’ αυτήν, η σελήνη, με την απαράμιλλη ομορφιά, τη λάμψη και τις ερωτικές συνδηλώσεις της, εμφανίζεται ως το πιο αγαπημένο ίσως ουράνιο πλάσμα της σαπφικής ποίησης. Η «Fροδοδάκτυλος σελάνα», ασυνήθιστος χαρακτηρισμός, όπως παρατηρούν οι μελετητές του σαπφικού έργου, ξεπροβάλλει, ίδια η ξενιτεμένη κόρη, «όλα τ΄αστέρια γύρω της να εξαφανίσει», μοτίβο που εμφανίζεται και σε άλλο απόσπασμα, στο οποίο ο Ελύτης αποδίδει το επίθετο «κάλαν» ως «έκπαγλη» και χαρακτηρίζει τη γη με το επίθετο «σκοτεινή», λέξη που δεν υπάρχει αντίστοιχη στο σαπφικό κείμενο, ίσως κατ’ αναλογία με τη «μέλαι[ν]αν γη».

κι όσ' άστρα γύρω βρίσκονται στην έκπα

γλη σελήνη παρευθύς το φωτεινό τους πρό

σωπο κρύβουν κάθε φορά που εκείνη ολόγιο

μη καταλάμπει τη γη τη σκοτεινή ανεβαί

νοντας  ◊  ασημοκαπνισμένη.

Στο νυχτερινό μυστηριακό σκηνικό, που στήνει η ποιήτρια, δυο θηλυκές θεότητες, η Σελήνη και η Δροσιά μαζί - κόρη του Δία και της Σελήνης, σύμφωνα με τη μυθολογία - προκαλούν τη βλάστηση ευωδιαστών φυτών. 

 

Η θάλασσα, πάλι, με τη βοήθεια της νύχτας «που ’ναι όλη αυτιά» μεταφέρει «επάνω από τα κύματα» τη φωνή της κοπέλας, «το κάλεσμά της το κρυφό και το ανεξήγητο», στις αγαπημένες της φίλες που τη νοσταλγούν. Η νοσταλγία της «Σαπφώς», της Ατθίδας και των άλλων κοριτσιών, που δεν εμφανίζονται άμεσα στο απόσπασμα, αλλά αντιλαμβανόμαστε την παρουσία τους έμμεσα από την αντωνυμία «ἄμμ’», για την κοπέλα που λείπει από τη συντροφιά τους, έχει σαφώς ερωτικές συνδηλώσεις. Η Σελήνη ως θηλυκή θεότητα έχει ενεργό ρόλο στον έρωτα, όπως φαίνεται από τον μύθο της ερωτικής σχέσης της με τον Ενδυμίωνα, που προφανώς γνώριζε η Σαπφώ. Άλλωστε, λέγεται ότι η ποιήτρια είχε γράψει ένα ποίημα με θέμα ακριβώς αυτόν τον μύθο, το οποίο όμως χάθηκε.

τους ιππείς άλλοι βρίσκουν κι άλλοι τους

πεζούς κι άλλοι τους ναυτικούς πως τ’ ω

ραιότερο είναι (πράγμα) στη σκοτεινή μας

γή· όμως εγώ: κείνο που πιο πολύ αγαπά

ο καθένας  ◊  εύκολο να το νιώσει αυτό κα

νείς· παράδειγμα η Ελένη· που ασύγκριτη

στην ομορφιά μες σ’ όλους τους ανθρώπους

ξάφνου παράτησε τον άντρα της τον ακριβό

◊  κι έβαλε πλώρη για την Τροία δίχως

ποτέ της να γνοιαστεί μήτε για κόρη

μήτε για γονιούς· μα ερωτοχτυπημένη σύγκορμα

τη συνεπηρε η Κύπρις  ◊  αχ  πόσο μ’ ένα

τίποτα λυγά πάντα η γυναίκα! πώς πιάνε

ται απ' αυτό που τρώει το νου της η άμυα

λη και πιο μακριά δε βλέπει! σάμπως και

τώρα την Ανακτορία που’φυγε μακριά μας

λέω τη θυμάται πια κανείς;  ◊  που το κα

μαρωτό της το περπάτημα και του προσώ

που της το φωτεινό το γύρο να δω χίλιες

φορές το προτιμούσα παρά των Λυδών όλα

τ’ άρματα και τους πεζούς με τα σιδερικά

στη μάχη  ◊  όμως το ξέρω πως δε γίνε

ται ποτέ κανείς να ελπίζει σ’ ολάκαιρη την

ευτυχία· ένα μικρό μερίδιο να προσδοκάει

μονάχα·  ◊  κει που δεν το περιμένει...

πολλές φορές από τις μακρινές τις Σάρδεις

εδώ σ’ εμάς γυρίζει ο λογισμός της·  ◊  ε

δώ που σαν θεά φανερωνόταν μαγεμένη απ’

το γλυκό τραγούδι σου!  ◊  τώρα μέσα

στις άλλες γυναίκες της Λυδίας όμορφη ξε

χωρίζει καθώς όταν ο ήλιος έχοντας βασιλέ

ψει πια η σελήνη μ’ ένα κόκκινο θάμπος ξε

προβάλλει  ◊  όλα τ’ αστέρια γύρω της να

εξαφανίσει· κι ένα φέγγος απλώνει ώς πέρα

στ’ αλμυρό το πέλαγος και στους αγρούς με

τα χιλιάδες άνθη  ◊  τότε που η δρόσο λα

μπερή σταλάζει· ζωντανεύουν τα ρόδα και

το τρυφερό μυρώνι και το ζαμπάκι με τη

δυνατή ευωδιά·  ◊  ωστόσο εκείνη με βαριά

καρδιά ολοένα πάει κι έρχεται κι ο νους

της στην Ατθίδα την απαλή που την ποθεί

και πια μαράζωσε η ψυχή της  ◊  άκου φω

νάζει με φωνή μεγάλη εκεί κι εμείς να πά

με· να σμίξουμε μαζί της· κι η νύχτα που

’ναι όλη αυτιά να ξαναπεί πασχίζει επάνω

από τα κύματα που μας χωρίζουν το κάλε

σμά της το κρυφό και το ανεξήγητο...

Η έκφραση «νύξ πολύως» - «η νύχτα που ’ναι όλη αυτιά», όπως την αποδίδει ο Ελύτης,  επαινώντας  τη λυρική της δύναμη – δεν υπήρξε ποτέ. Ο στίχος αυτός αποτελεί συμπλήρωση κάποιου μελετητή στον πάπυρο που πρωτοεκδόθηκε το 1902 και εμφανίζεται στην έκδοση του Edmonds από την οποία αντλεί ο Ελύτης. Κι όμως, η επιλογή αμφίβολης προέλευσης στίχων, όπως ο συγκεκριμένος, φαίνεται να εξυπηρετεί τις προθέσεις του: οι αξιώσεις του δεν ήταν φιλολογικές αλλά «τολμηρά ποιητικές». Η «διαμαντένια έκφραση», με την αυτοδύναμη ακτινοβολία»της, επιλέγεται για να αντιπροσωπεύσει την Σαπφώ στον ταξιδιωτικό σάκο του ποητικού υποκειμένου στον «Μικρό Ναυτίλο»: 

Είπα θα φύγω. Τώρα. Μ’ ό,τι να ’ναι: τον σάκο μου τον ταξιδιωτικό στον ώμο· στην τσέπη μου έναν Οδηγό· τη φωτογραφική μου μηχανή στο χέρι. Βαθιά στο χώμα και βαθιά στο σώμα μου θα πάω να βρω ποιος είμαι. Τι δίνω, τι μου δίνουν, και περισσεύει το άδικο...

Άδειασα και ξαναγέμισα τον ταξιδιωτικό μου σάκο. «Μόνο τ’ απαραίτητα» είπα. Κι ήταν αρκετά γι’ αυτή τη ζωή - και για πολλές άλλες ακόμη. Βάλθηκα να τα καταγράφω ένα- ένα: 

ΣΑΠΦΩ

νύξ πολύως

Είτε συνδεδεμένη με τον πόνο της απουσίας του έρωτα, είτε με νυχτερινές θρησκευτικές τελετές, η Σελήνη αντιπροσωπεύει και στη Σαπφώ τη θηλυκή αρχή της δημιουργίας του Κόσμου, καθώς και την πόρτα προς την απόκρυφη φύση της ανθρωπότητας και του σύμπαντος, ταυτισμένη με τις μητριαρχικές, μαγικές τελετές, «τους χορούς, που σ’ άλλους καιρούς, έσερναν τριγύρω στον ωραίο βωμό, της Κρήτης οι κοπέλες», με την πίστη ότι οι φάσεις της σελήνης μπορούν να επιδράσουν στη ζωή του ανθρώπου.

[...] πάει το φεγγάρι πάει κι η Πούλια βα

σιλέψανε· και μόνο εγώ κείτομαι δω μονά

χη κι έρημη  ◊  ο Έρωτας που βάσανα μοι

ράζει  ◊  ο Έρωτας που παραμύθια πλάθει

◊  μου άρπαξε την ψυχή μου και την τρα

νταξε ίδια καθώς αγέρας από τα βουνά χυ

μάει μέσα στους δρυς φυσομανώντας.

______________

◊ ανέβαινε ψηλά η πανσέληνος

και στου βωμού το χώρο συναγμένες  ◊  κα

θώς σ' άλλους καιρούς της Κρήτης οι κοπέ

λες εσέρναν το χορό τριγύρω στον ωραίο βω

μό και με ρυθμό τα λυγερά τα πόδια τους

χτυπώντας πατούσανε στα τρυφερά των

χόρτων ανθουλάκια.

Χορός, διαφανογραφία από την έκδοση: Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ:

ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

____________

Του Ελύτη η σαπφική σελήνη

Ο Ελύτης αναφέρεται συχνά στη σελήνη τόσο στα ποιητικά όσο και στα δοκιμιακά του έργα, συνδέοντάς την αρκετές φορές με τη λυρική ποιήτρια και τη φύση της Αιολίδας που τους ενώνει άρρηκτα. Ο Ελύτης συνθέτει ένα  τελετουργικό σκηνικό, παρόμοιομε της Σαπφώς, στο ποίημά του «Της Σελήνης της Μυτιλήνης: παλαιά και νέα ωδή», που περιλαμβάνεται στη συλλογή «Tα Ετεροθαλή», προσφέροντάς μας την αίσθηση της σαπφικής σελήνης, όπως εκείνος την ένιωσε. Η αρχαία λυρική ποιήτρια «έφερε μες στον κήπο του παλιού σπιτιού» — ο κήπος είναι κι εδώ σημείο συνάντησης των δυο ποιητών σ’ ένα άχρονο παρελθόν τους  — την «παλιά θαλασσινή Σελήνη» και είναι η Σαπφώ που «κρούοντας βότσαλα μες στο νερό» - μια καθαρά τελετουργική πράξη -  καθιστά το ποιητικό υποκείμενο ικανό ν’ ακούσει το αρχέγονο όνομα του φεγγαριού, «Σ ε λ ά ν α», και την αληθινή του λειτουργία: 

Τόσο μου ομόρφηνες τη δυστυχία – που ξέρω :

Μόνο σε Σένα θα το πω παλιά θαλασσινή Σελήνη μου.

Ητανε στο νησί μου κάποτες εκεί που αν δε γελιέμαι

Πριν χιλιάδες χρόνους η Σαπφώ κρυφά

Σ’ έφερε μεσ’ στον κήπο του παλιού σπιτιού μας

Kρούοντας βότσαλα μεσ’ στο νερό ν’ακούσω

Πως σε λένε Σ ε λ ά ν α και πως εσύ κρατείς

Επάνω μας και παίζεις τον καθρέφτη του ύπνου.

Με τη σελήνη συνδέει τη μορφή κάποιων κοριτσιών της ποίησής του, ο Ελύτης, με τον ίδιο τρόπο που η Σαπφώ δένει μυστηριακά τη μορφή της ξενιτεμένης στις Σάρδεις Ανακτορίας με την «Fροδοδάκτυλο σελάνα»: «η Μαρίνα το κέρας της Σελήνης» στο Άξιον Εστί, «Σελήνη Ελένη αναβρυτή» στα Ετεροθαλή, η Μαρία Νεφέλη: 

[...] απ’ τα νερά της νύχτας τ’ ουρανού κοιτάξετε

πως ανεβαίνω

αμφίκυρτη

σαν τη νέα Σελήνη

και σταλάζοντας αίματα.

Η σελήνη, βέβαια, της Σαπφώς και του Ελύτη δε σχετίζεται σε καμιά περίπτωση με τη σελήνη της ψυχρής λογικής των αστροναυτών, όπως συχνά τονίζεται από τον ποιητή. Άλλωστε, ο ίδιος μας προτρέπει βροντόφωνα: 

Μην ακούτε τον Armstrong. Η μυρωδιά του φεγγαριού θα πρέπει να είναι κάτι ανάμεσα παλαιό φιλί και αιθέριο έλαιο κυπαρισσώνων. 

Και στον «Μικρό Ναυτίλο» επίσης γράφει: 

Οι φανταστικές αλήθειες φθείρονται πολύ πιο δύσκολα. Ο Ρεμπώ επέζησε της Κομμούνας
όπως θα επιζήσει το φεγγάρι της Σαπφώς από το φεγγάρι του Άρμστρογκ.

Στην παραλία, διαφανογραφία από την έκδοση: Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: 

ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

____________

Η πιο λυρική όμως περιγραφή της σελήνης της Αιολίδας γίνεται από τον Ελύτη στο κείμενό του «Η άλλη Λέσβος», που αποτελεί την αρχή του μεγαλύτερου σε έκταση δοκιμίου «Ο ζωγράφος Θεόφιλος». Εκεί ο ποιητής φαίνεται να μας παρουσιάζει την εμπειρία του από τη γη της Αιολίδας, μια εμπειρία βίωσης της υπερπραγματικότητας, αφού ο εξωτερικός κόσμος των αισθήσεων συνενώνεται ισάξια με τον εσωτερικό κόσμο της φαντασίας και του πνεύματος του αφηγητή. Για τη σελήνη λέει:   

[...] από τη στιγμή που η νύχτα πέφτει, αρχίζει μια άλλη ιστορία. Το λόγο τον αποκλειστικό τον έχει - ποιος άλλος; - η Σελήνη. Σ' αυτήν η γη της Αιολίδας, που τα λησμονά όλα σαν όμορφη και άπιστη ερωμένη, παραδίνεται χειροπόδαρα. Διαθέτει άλλωστε η Μυτιλήνη μια δική της ιδιωτική Σελήνη, κληρονομιά νομίζω της Σαπφώς, που δεν έχει καμιά σχέση με την άλλη που μελετούν οι σοφοί και πασχίζουν να εξουσιάσουν. Είναι πολύ πιο μεγάλη από την κανονική, σχεδόν η διπλή, κατακόκκινη και πριονισμένη απ’ το ’να πλάι, με μια μεγάλη μουτζούρα στο μάγουλο, ίδια βάγια των παλιών παραμυθιών. Και βγαίνει πάντοτε αργά, πλαγιαστά, αναδίνοντας άχνες και κυλώντας επάνω στις κορυφογραμμές των λόφων, χωρίς να πέφτει ποτέ της εντελώς ως κάτου στις κοιλάδες με τα λιόφυτα.

Από χίλιες μεριές τότε, από τά κρυμμένα πίσω από τις καλαμιές μποστάνια, τις απόμαχες σάπιες ψαρόβαρκες, τους σκαρφαλωμένους στα ύψη Προφητηλίες, δίνεται τό σήμα, κι ευθύς όλα τα στοιχεία του νησιού αρχινάνε να τρέμουν, ν' αναβοσβήνουν, να μυρμηδίζουν, καθώς μυριάδες τριζόνια. Ύστερα η σιωπή παίρνει ολόκληρο το νόημά της, που σημαίνει, αποχτά ένα βάθος άπέραντο, με φανταστικά τοιχώματα έξαιρετικά ευαίσθητα, οπού και το παραμικρό έντομο να γίνεται ακουστό αιπό χιλιάδες χιλιόμετρα. Είναι αυτό άλλωστε και τό μόνο κοινό χαρακτηριστικό. Γιατί κατά τα άλλα — τις αντιδράσεις της Σελήνης, και τ’ αποτελέσματα της πορείας της, τα νιώθεις διαφορετικά εντελώς, ανάλογα με το μέρος οπού θα τύχει να βρεθείς.

[...] Αλλά εκεί που, πραγματικά, τα δεσμά του χρόνου λύνονται κι η ίδια η βαρύτητα της γης αισθάνεσαι ν' αντισταθμίζεται σαν από ισχυρή ουράνια έλξη, έτσι που όλα τα πράγματα ν' αποχτούν μιαν απίστευτη αλαφράδα και μια επιμηκυντική κατά τα ύψη παραμόρφωση, σαν άλλα νυχτερινά πλάσματα του Θεοτοκόπουλου, είναι, χωρίς αμφιβολία, στον κόλπο της Γέρας. 

[...] Και μήτε πια που σκέφτεσαι να πεις μια καλησπέρα. Δεν ξέρεις αν υπάρχεις για τους άλλους, αν σε βλέπουν καν, αν ακούνε καθόλου τα φωνή σου. Κι ύστερα είναι που τα λόγια σου πια δεν τα ορίζεις. Κι αν κάνεις ότι α νοίγεις το στόμα σου νιώθεις ότι θα  βγούνε κάτι παλιά αιολικά, όλο άλφα καί νυ, κάτι ταν απάλαν Σελάναν — ταν Μυτιλάναν, και τότε, αλήθεια, είναι φόβος όλα τα κατασιγασμένα στοιχεία του νησιού, οι ρυτιδιασμένοι κορμοί των δέντρων, οι πέτρες της ξερολιθιάς, τα αρχέγονα λιοτριβειά, τα μαγκάνια, να σκιρτήσουν ακούγοντας το αληθινό τους όνομα, ν’ αναγνωρίσουν τη μαγική φωνή και ν' αναποδογυρίσουν, θέλω να πω, να φέρουν κυριολεκτικά μέσα-έξω το Χρόνο. Που το απίθανο θα γινότανε πιθανό. Τα σαντάλια της Μνασιδίκας θα ηχούσανε πάλι κάτω απ’ τα φυλλώματα, και η Μίκα, η Γυρίννω, η Ανακτορία, με τις λαμπρές πόρπες στη μέση τους, θα υψώνανε τα γυμνά μπράτσα για ν’ αρχίσουν άλλη μια φορά να τραγουδάν τα Επιθαλάμια:

— παρθενία, παρθενία, ποῖ με λίποισ’ αποίχηι;

— οὐκέτι ἤξω πρὸς σέ, οὐκέτι ἤξω.

Οδυσσέας Ελύτης, Ο ζωγράφος Θεόφιλος, σελ. 262-265, 

Ανοιχτά Χαρτιά,  Αθήνα, Ίκαρος, 1987.

Ο κόλπος της Γέρας, διαφανογραφία από την έκδοση: Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

___________

ΠΗΓΕΣ

• Οδυσσέας Ελύτης, Σαπφώ: ανασύνθεση και απόδοση, Αθήνα, Ίκαρος, 1996

• Οδυσσέας Ελύτης, Ανοιχτά Χαρτιά, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 1987.

• Οδυσσέας Ελύτης, Εν λευκώ, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα, 1992.

• Μαρία Βερρή,  Σαπφώ: Η «μακρινή εξαδέλφη» του Ελύτη, Διπλωματική εργασία, Θεσσαλονίκη, 2020