Ραψωδία Ι, Αποστολή πρεσβείας στον Αχιλλέα. Παρακλήσεις

Giuseppe Cades(Λούβρο), Ο Αχιλλέας παίζει φόρμιγγα, ο Πάτροκλος παρακολουθεί, τη στιγμή που εμφανίζεται η πρεσβεία. 

Νύχτα προς την 26^η μέρα

   
Φόβος και καημός ανείπωτος βασιλεύουν στο στρατόπεδο των Αχαιών. Ο Αγαμέμνονας στενάζοντας βαριά συγκαλεί συνέλευση και προτείνει, για δεύτερη φορά, επιστροφή στην πατρίδα. Στη ραψωδία Β, η πρόταση ήταν δοκιμαστική, εδώ φαίνεται ειλικρινής.

• Οι Αχαιοί «σώπαιναν, άφωνοι εμείναν όλοι». Την παρατεταμένη σιωπή τους διακόπτει ο Διομήδης, ο οποίος  υποτιμά τη δοσμένη από το Δία εξουσία του Αγαμέμνονα, τον κατηγορεί για δειλία και απορρίπτει την πρότασή του, δηλώνοντας ότι οι Αργίτες ή τουλάχιστον αυτός και ο Σθένελος θα μείνουν ώσπου να πάρουν την Τροία.  

       
       "Και από τα δώρα ο πάνσοφος Κρονίδης σού’δωκε ένα

εάν την δόξαν σού’δωκε  του σκήπτρου επάνω σ’ όλους.
το υπέρτατον δεν σου’δωκε, το δώρο της ανδρείας.
Παράδοξε, τόσο άνανδρα και απόλεμα τωόντι
έκρινες τ’ Αχαιόπαιδα στα λόγια που προφέρεις;
Και πρόθυμος αν είσαι συ να γύρης στην πατρίδα,
πήγαινε, ο δρόμος έτοιμος κι αυτού στο περιγιάλι
τα τόσα πλοία πόφεραν εσέν’ απ’ την Μυκήνην.
Πλην άλλοι ανδράγαθοι Αχαιοί θα μείνουν  εις το τέλος,
την Τροίαν να πορθήσωμεν. Και τούτοι πάλι ας φύγουν,
αν θέλουν, στην πατρίδα τους, και στον αγώνα μόνος
θα μείνω με τον Σθένελον, ώσπου να πέσ’ η Τροία,
όπως μας έστειλεν εδώ των αθανάτων γνώμη." 
                                 (ραψωδία Ι, 37-49, μτφρ. Ι. Πολυλά) 

• Ενώ ο στρατός επιδοκιμάζει με αλαλαγμούς τα λόγια του Διομήδη, και η παλικαριά ταπεινώνει για μια ακόμα φορά (μετά τη ραψωδία Α) την εξουσία, παρεμβαίνει ο συνετός Νέστορας με συμφιλιωτική διάθεση και συγκεκριμένες εντολές, που εφαρμόζονται αμέσως μετά: οι νέοι πάνε στις σκοπιές και οι γεροντότεροι συσκέπτονται στη σκηνή του Αγαμέμνονα, για να πάρουν αποφάσεις.

Ο Νέστωρ με τον Πάτροκλο, από εικονογράφηση Ιλιάδας του Ομήρου


• Στη συνέλευση των γερόντων  ο Νέστορας αποδίδει την ευθύνη για τη δεινή θέση στην οποία έχει περιέλθει το στράτευμα, στον Αγαμέμνονα και προτείνει να μαλακώσουν το θυμό του με πλούσια δώρα και γλυκά λόγια.
•  Η προσεκτική παρέμβαση του Νέστορα σε συνδυασμό με την κρισιμότητα της στιγμής και το στενό κύκλο, βοηθούν ώστε ο Αγαμέμνονας να παραδεχτεί το λάθος του, έστω κι αν το αποδίδει στην Άτη-τύφλωση: 

       
       «Όλες μου είπες, γέροντα, σωστά τες αμαρτίες.

Έσφαλα, ναι, τ’ ομολογώ. Αντί πολλών αξίζει
λαών ο άνθρωπος που ο Ζευς ολόψυχ’ αγαπήσει.
Ως τώρα τούτον τίμησε, κι εμάς έχει αφανίσει,
αλλ’ αν και τόσο ελεεινά τυφλώθη τότε ο νους μου
να το διορθώσω επιθυμώ με ξαγοράν πλουσίαν.» 
               (ραψωδία Ι,στ. 115-120, μτφρ. Ι. Πολυλά)

• Αν και με τις προσφορές του ο Αγαμέμνονας αναγνωρίζει έμμεσα την αδικία που έκανε στον Αχιλλέα και την αξία του, εξακολουθεί να ζητάει υποταγή, εξαγορασμένη όμως τώρα («σ’ εμέν’ ας κλίνη, ανώτερος ως είμαι βασιλέας, και ως δια την ηλικίαν μου να προτιμώμαι αρμόζει.»)
• Ο Νέστορας βρίσκει ικανοποιητικά τα δώρα και προτείνει να στείλουν αμέσως πρεσβεία στον Αχιλλέα. Επιλέγει τα κατάλληλα πρόσωπα: το Φοίνικα, για τους δεσμούς που τον συνδέουν με τον Αχιλλέα, τον Οδυσσέα για την ευστροφία του και τον Αίαντα, γιατί του μοιάζει (άλλωστε είναι και πρώτος του ξάδερφος). Μαζί τους και δύο κήρυκες.  

Αχιλλέας, Οδυσσέας, Φοίνικας, Αίας,After Bernard Picart,1710-1711.

• Η αποστολή ετοιμάζεται τελετουργικά και φτάνοντας έξω από τη σκηνή του Αχιλλέα, τον βρίσκει να παίζει κιθάρα και να τραγουδάει ηρωικά κατορθώματα, υποκαθιστώντας έτσι αυτό που του λείπει. Απέναντί του σιωπηλός κάθεται ο Πάτροκλος.
•  Ο Αχιλλέας, μετά το ξάφνιασμα, τους καλοδέχεται και τους προσφέρει πλούσια φιλοξενία

Jean-Auguste-Dominique Ingres (1801), Ο Αχιλλέας υποδέχεται την πρεσβεία

στ. 225 – 431 Ο λόγος του Οδυσσέα-αντίλογος του Αχιλλέα 

Ο λόγος του Οδυσσέα

Πρόλογος (στ. 225-227) Προσφώνηση Αχιλλέα – φιλοφρόνηση για το πλούσιο δείπνο

Κύριο μέρος (στ. 228-306) 

1. Η δεινή θέση των Αχαιών: απειλητική στρατοπέδευση Τρώων κοντά στα αχαϊκά πλοία, εύνοια του Δία στους Τρώες, αλαζονικές απειλές του Έκτορα.
2.  Εκκλήσεις – αντίστοιχα επιχειρήματα για επιστροφή του Αχιλλέα. 

•  Έκκληση σωτηρίας – πρόβλεψη ότι θα μετανιώσει, αλλά θα είναι αργά.
•  Έκκληση παραμερισμού του θυμού – υπόμνηση συμβουλών Πηλέα για αυτοκυριαρχία, ηπιότητα.
• Έκκληση παραμερισμού του θυμού – απαρίθμηση δώρων από τον Αγαμέμνονα. 
• Έκκληση για οίκτο στο στράτευμα – το δέλεαρ της δόξας, κέντρισμα φιλότιμου.

Ο Αχιλλέας κάθεται σε δίφρο οκλαδίας. 

Αριστερά του ο Οδυσσέας και δεξιά ο Αίαντας. 

Μάκρων, 480-470 π.Χ. Παρίσι, Μουσείο του Λούβρου.

Η ρητορική δεινότητα του Οδυσσέα

• Χρησιμοποιεί επιχειρήματα αντικειμενικά – λογικά και συναισθηματικά – ηθικά. 
•  Λαμβάνει υπόψη του τον χαρακτήρα του Αχιλλέα (ευαίσθητος σε θέματα τιμής, ευερέθιστος, φιλότιμος και φιλόδοξος) και επιλέγει αντίστοιχα επιχειρήματα/προτροπές. 
•  Αποφεύγει να θίξει θέματα που θα όξυναν την ατμόσφαιρα (η έριδα, η στάση των άλλων αρχηγών) 
• Κλιμακώνει τα επιχειρήματά του αφήνοντας για το τέλος τα πιο πειστικά ( το δέλεαρ της δόξας).

Ο λόγος του Αχιλλέα

• Προσφωνεί το συνομιλητή του, τονίζει την ευθύτητα του ήθους – την ανυποχώρητη στάση του. 
•  Δεν αξίζει να πολεμά εφόσον δεν αναγνωρίζεται η προσφορά του. 
•  Αντιπαραθέτει τη Βρησηίδα στην Ελένη, αναρωτιέται αν μόνο οι Ατρείδες έχουν δικαίωμα να αγωνίζονται για τις γυναίκες τους. 
•  Ειρωνεύεται τον Αγαμέμνονα και το τείχος προβάλλοντας τη γενναιότητά του. 
•  Ανακοινώνει την πρόθεσή του να αναχωρήσει για τη Φθία. 
•  Επανέρχεται στην αδικία που υπέστη, συνιστά προσοχή στους άλλους. 
•  Περιφρονεί / απορρίπτει τα δώρα του Αγαμέμνονα. 
• Αναφέρει το χρησμό της Θέτιδας, προτιμά μια άδοξη μακρόχρονη ζωή από τη δόξα του θανάτου. 
• Συνιστά και στους άλλους επιστροφή στην πατρίδα, προτείνει στο Φοίνικα να γυρίσει μαζί του.

 

Το ήθος του Αχιλλέα

Ευθύς, ειλικρινής, ανυποχώρητος στην άρνησή του, προκλητικά αδιάφορος στα προβλήματα των συμπολεμιστών του, αξιοπρεπής, περήφανος, φιλότιμος και εύθικτος. Πικρία, πληγωμένος εγωισμός και αίσθημα αδικίας τον κάνουν ειρωνικό και εκδικητικό, να επιζητά την ολοκληρωτική ταπείνωση και τον άκρατο εξευτελισμό του Αγαμέμνονα του οποίου η έμπρακτη μεταμέλεια και η γενναιόδωρη προσφορά  δεν αρκεί να μεταπείσει τον χολωμένο ήρωα. Αποτέλεσμα της πίκρας του είναι και η ελάχιστα πειστική προτίμησή του στην μακροχρόνια πλην άδοξη ζωή του φιλήσυχου οικογενειάρχη.

Αξίες που προβάλλονται στο λόγο του Αχιλλέα

Ειλικρίνεια: στ. 309-313, ευγνωμοσύνη: στ. 316 - 334, τιμή: στ.319, δόξα: στ. 414-415, αγάπη για τη γυναίκα – σύντροφο:στ. 340-343, δικαιοσύνη – αδικία : στ. 335-336, 344-345, 367-368, 375, 387. 

Στοιχεία αφηγηματικής τεχνικής

Επαναλαμβανόμενο μοτίβο: η άρνηση του Αχιλλέα να υποχωρήσει επαναλαμβάνεται σε όλη την έκταση του λόγου του(στ. 310, 315, 345, 356-357, 374, 386, 425-6) αποκαλύπτοντας το πείσμα, πάθος του. 

Σχήμα αδυνάτου: στ. 379-386, 388-391. Έμφαση στην ανυποχώρητη στάση του ήρωα. 

Παρομοίωση: στ. 323-327.Έμφαση στην αυταπάρνηση, προσφορά του ήρωα και στην αχαριστία που εισέπραξε ως αμοιβή. 

 Ο λόγος του Φοίνικα

Με δάκρυα στα μάτια, σ’ ένα μακρύ και χαλαρό λόγο, επιστρατεύει ό,τι μπορεί για να πείσει το μαθητή του:

• Με την ιστορία της ζωής του και επικαλούμενος τους δεσμούς που τον συνδέουν με τον Αχιλλέα, ζητάει να τον αγγίξει συναισθηματικά. 
• Με την αναφορά στα δώρα προσπαθεί να τον φιλοτιμήσει. 
• Με την αλληγορία της Άτης και των Λιτών –Παρακλήσεων, με τα μυθολογικά παραδείγματα – με εκτενέστερο εκείνο του Μελέαγρου – ηρώων που θύμωσαν, μα υποχώρησαν στα δώρα και στα λόγια, επιδιώκει να τον βάλει σε σκέψη και να τον λυγίσει.

Η απάντηση του Αχιλλέα

«Ω γέροντα Φοίνιξ, της τιμής αυτής δεν έχω ανάγκην.

Αρκεί με ότι του Διός μ’ έχει τιμήσ’ η μοίρα,

που στα κυρτά καράβια μου σ εμέ θα παραστέκη

όσο αναπνέω και γερά κινώ τα γόνατά μου.

Κι έν’ άλλο πράγμα θα σου ειπώ κι ας το φυλάξη ο νους σου:

Μη μου ταράζεις την ψυχήν με δάκρυα, με θρήνους,

χάριν στον Αγαμέμνονα να κάμεις, και αν δεν θέλεις

να σε μισήσ’ ως σ’ αγαπώ, μη κείνον αγαπήσεις.

Τoν άνθρωπον που με λυπεί συ να λυπήσεις πρέπει.

Της βασιλείας μέτοχον σε θέλω και της δόξης.»

(στ. 607-616, μτφρ. Ι. Πολυλά) 

Ο λόγος του Αίαντα

Σύντομος, σταράτος και περήφανος. Χαρακτηρίζει άσπλαχνο τον Αχιλλέα – άλλοι ακόμα και το φονιά του γιου ή του αδελφού τους συγχώρεσαν – και τον προτρέπει να υποχωρήσει σεβόμενος το σπίτι του και τους σταλμένους απ’ το στρατό – όχι από τον Αγαμέμνονα – ακριβούς του φίλους.

 

Η απάντηση του Αχιλλέα 

 Αν και συμφωνεί λογικά με τον Αίαντα, ομολογεί με απροσποίητη ειλικρίνεια την αδυναμία του να υποτάξει το θυμό στη λογική. Θα ξαναμπεί στη μάχη, μονάχα αν ο Έκτορας φτάσει στα καράβια των Μυρμιδόνων. 

«Ω Αίας διογέννητε, μεγάλε πολεμάρχε,

με την καρδιά μου φαίνεται που ο λόγος σου ταιριάζει.

πλην βράζω απ’ αγανάκτησιν όταν θυμούμαι πόσον

ο Ατρείδης μ’ εξουθένωσεν εμπρός εις τους Αργείους,

ως ξένον, όπ’ οι εγκάτοικοι πολίτες ατιμάζουν.

Πηγαίνετε και φανερά κηρύξετ’ ό,τι λέγω.

Ότι απ’ το έργον φονικόν θ’ απέχω του πολέμου,

ώσπου τον θείον Έκτορα να ιδώ τον Πριαμίδην

στων Μυρμιδόνων τες σκηνές εμπρός και στα καράβια

φονεύοντας τους Αχαιούς και καίοντας τα πλοία.

Κι εμπρός εις το καράβι μου, θαρρώ, και στην σκηνήν μου

ο Έκτωρ αν και πρόθυμος θα παύση από την μάχην.»

(στ. 643- 655, μτφρ. Ι. Πολυλά)



Η επιστροφή της Πρεσβείας


Στη σκηνή του Αγαμέμνονα, όπου όλοι ξαγρυπνούν περιμένοντας, ο Οδυσσέας ανακοινώνει την απάντηση του Αχιλλέα, παραλείποντας σκόπιμα τη σημαντική τελευταία του δήλωση. Ο Διομήδης κατηγορεί τον Αχιλλέα για έπαρση και προτείνει συνέχιση του πολέμου. Επιβεβαιώνοντας το ηρωικό ήθος του, ζητάει από τον Αγαμέμνονα να εμψυχώσει το στρατό και ο ίδιος να μπει πρώτος στη μάχη:

«Ω Αγαμέμνων αρχηγέ, τρισένδοξε Ατρείδη,

τον έξοχον Πηλειωνα να μη’χες ικετεύσει

με δώρα τόσα. Κι έπαρσιν πολλήν έχ’ η ψυχή του

και τώρα τον εμψύχωσες πολύ στην έπαρσίν του.

Αλλ’ ας αφήσωμεν αυτόν, ή αναχωρήσ’ ή μείνει.

Και πάλιν οπόταν του το ειπή στα στήθη του η καρδιά του

και τον κινήσει ένας θεός, αυτός θα πολεμήση.

Αλλ’ ό,τι τώρα εγώ θα ειπώ να το δεχθούμεν όλοι.

Πρώτα ευφρανθήτε το φαϊ, και το κρασί που είναι

δύναμις εις τον άνθρωπον. Κατόπι αναπαυθήτε.

Και όταν η ροδοδάκτυλος Ηώς την γην φωτίση,

τους ίππους και όλον τον λαόν ευθύς εμπρός στα πλοία

κίνησε και πολέμησε συ μεταξύ των πρώτων.»

(στ. 697 – 709, μτφρ. Ι. Πολυλά) 

 

ΣΥΝΟΛΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΡΑΨΩΔΙΑΣ Ι 

Τι εξυπηρετεί η αποτυχημένη αυτή Πρεσβεία, εφόσον τίποτα δεν άλλαξε ουσιαστικά, εκτός από την τελευταία δήλωση- προσήμανση του Αχιλλέα, «θα βγω στη μάχη, όταν ο Έκτορας φτάσει κοντά στα πλοία των Μυρμιδόνων»; 

• Ο Αγαμέμνονας αναγνωρίζει την αξία του Αχιλλέα και αποφασίζει να τον ικανοποιήσει, άλλο αν ο Αχιλλέας, ενσαρκωτής του ηρωικού ιδεώδους, δεν θα μπορούσε να υποχωρήσει στις προσφορές και να συμβιβαστεί, πριν να πραγματώσει την ηρωική και ανθρώπινή του υπόσταση μέσα από τις μεγάλες στιγμές, που πρόκειται να ζήσει: το θάνατο του φίλου του, την αριστεία, τη συνάντηση με τον Πρίαμο. 
• Η Πρεσβεία δίνει την ευκαιρία, από τη μια στον Αχιλλέα να εξηγήσει το «γιατί» εμμένει στο θυμό, και από την άλλη στον ακροατή να κατανοήσει την ψυχική ανάγκη που οδηγεί αναπόδραστα στη στάση του αυτή. 
• Η Πρεσβεία παρουσιάζει έναν «αγώνα λόγων», αποκαλυπτικό των σκέψεων και των διαθέσεων, όχι μόνο του Αχιλλέα αλλά και των άλλων σημαντικών πρωταγωνιστών του αχαϊκού στρατοπέδου(Οδυσσέα, Φοίνικα, Αίαντα, Διομήδη)