Β΄ Επεισόδιο, 4η και 5η σκηνή

4η σκηνή (στ. 942-1139)

Κάκια Παναγιώτου (Θεονόη).Εθνικό Θέατρο,24/06/1962 - 24/06/1962 Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου

Η Θεονόη

•  Η σκηνική παρουσία:τελετουργική μεγαλοπρέπεια, ατμόσφαιρα ιερότητας / μυσταγωγίας που προκαλεί σεβασμό, δέος. Απόμακρη, ψυχρή, απροσδιόριστη, με συνείδηση του κύρους που της δίνει η ιδιότητά της.(φαίνεσθαι)
•  Το δίλημμα: αντιμετωπίζει ένα ηθικό πρόβλημα: Να αποκαλύψει την παρουσία του Μενέλαου, ενάντια στο δίκαιο και στις αρχές της ή να σιωπήσει, συγκρουόμενη με τα προσωπικά και οικογενειακά της συμφέροντα (ανυπακοή στον αδελφό της = προδοσία, κίνδυνος για τη ζωή της).
•  Η επιλογή/ το ήθος: επικρατεί το δίκαιο, όχι η αλληλεγγύη προς τον άδικο αδελφό της, η αίσθηση του χρέους απέναντι στο νεκρό πατέρα, ο αυτοσεβασμός της ως μάντισσας, ηθικής προσωπικότητας και γυναίκας. Από απόμακρη ιέρεια μετατρέπεται σε μια γυναίκα που νιώθει τον ανθρώπινο πόνο.
•   Η σημασία του διλήμματος: η απόφασή της προωθεί την εξέλιξη του δράματος και δίνει ηθική διάσταση στο έργο, προσφέροντας τη δυνατότητα στον Ευριπίδη να προβάλει, ως «από σκηνής φιλόσοφος», αρχές και αξίες.

Άννα Συνοδινού (Ελένη), Κάκια Παναγιώτου (Θεονόη).Εθνικό Θέατρο, 16/07/1977 - 17/07/1977 Αρχαίο Θέατρο Επιδαύρου

  

Οι ρήσεις

• Της Ελένης: επίκληση στη λογική (το δάνειο και η απόδοση), στο συναίσθημα (ικεσία/ικετευτική στάση, γυρίζοντας στη Σπάρτη θα λυτρωθεί από τα δεινά της, θα αποκαταστήσει την τιμή της, προτροπή να μοιάσει στον ενάρετο γονιό της), στο ήθος του δέκτη (ευσέβεια Θεονόης), στο ήθος του πομπού(οι συμφορές της-ανάγκη αποκατάστασης της τιμής της), επίθεση στο ήθος του αντιπάλου (ο άδικος αδελφός), στην αυθεντία (αποφθεγματικές φράσεις). Η ρήση της διαθέτει δομή ρητορικού λόγου,  πειστικότητα, ευστοχία, ποικιλία, πλούτο και κύρος στα επιχειρήματά της, που ταυτίζονται με τον ηθικό κώδικα ολόκληρης της αθηναϊκής κοινωνίας του 5^ου αιώνα: το δίκαιο, ο σεβασμός στους θεούς, προγόνους και συνανθρώπους μας, η τιμή και η υπόληψη.

• Του Μενέλαου: με βασικό επιχείρημα το «δίκαιο της απόδοσης», η ρήση του επαναλαμβάνει τα επιχειρήματα της Ελένης, ενισχυμένα με ηθικές αξίες καθολικής αποδοχής: το σεβασμό του ξένου, των γονέων και των νεκρών, το αντρίκειο θάρρος, την τιμή, τη συζυγική πίστη.

• Η διαφορά των δύο λόγων βρίσκεται στον τόνο και στο ύφος. Η ρήση της Ελένης είναι μια θερμή παράκληση με κυρίαρχο το συναισθηματικό στοιχείο και στόχο να συγκινήσει, ενώ η ρήση του Μενέλαου μια σθεναρή απαίτηση αποκατάστασης του δικαίου, με αγέρωχο ύφος και σαρκαστικό, επιθετικό τόνο με στόχο να φορτώσει ενοχές τη Θεονόη.

• «Αγώνες λόγων» : με τη Θεονόη στο ρόλο του δικαστή-κριτή, οι δύο ήρωες υπερασπίζονται το δίκιο τους διεκδικώντας ευνοϊκή γι’ αυτούς απόφαση. Ο Χορός, στην πρώτη του παρέμβαση λειτουργεί ως πρόεδρος που συντονίζει τη συζήτηση, αλλά και – συναισθηματικά ταυτισμένος με την Ελένη – ως   συνήγορος υπεράσπισης. Στη δεύτερη παρέμβασή του κρατά αποστάσεις, θυμίζοντας το ακροατήριο-κοινή γνώμη, που παρακολουθεί, δεν επεμβαίνει, αλλά ελέγχει /σχολιάζει εκ των υστέρων την τελική κρίση. Στην ουσία όμως δεν υπάρχουν αντιτιθέμενες απόψεις και οι δύο ρήσεις κινούνται παράλληλα με τον ίδιο στόχο και το ίδιο βασικό επιχείρημα.

 

Η πολιτική αλληγορία

Πίσω από την Ελένη κρύβεται το πλέον αμφιλεγόμενο πολιτικό πρόσωπο του 5^ου αιώνα, ο Αλκιβιάδης, ο οποίος υφίσταται την κατακραυγή και το μίσος των συμπατριωτών του που τον θεωρούν υπεύθυνο για την πανωλεθρία στη Σικελία και προδότη, επειδή κατέφυγε στη Σπάρτη. Όπως η Ελένη επικαλείται το δόλο των θεών, ο Αλκιβιάδης θα μπορούσε να επικαλεστεί είτε το δόλο των πολιτικών του αντιπάλων, είτε τις  θεϊκές βουλές και να ελπίζει σε επιστροφή και αποκατάσταση του ονόματός του, καθώς εξόριστος νοσταλγεί την Αθήνα με τα αξιώματα και τις τιμές του παρελθόντος.

 

5η σκηνή (1140-1219)

Το ήθος των ηρώων

• Ελένη: με διακριτικότητα και χωρίς να υποτιμά τον άντρα της, του οποίου τα σχέδια ελέγχει ως ανεφάρμοστα, παίρνει την πρωτοβουλία, εκτιμά τα δεδομένα και με ευρηματικότητα, τόλμη και αποφασιστικότητα καταστρώνει σχέδιο διαφυγής μελετημένο ως τις τελευταίες του λεπτομέρειες. Διαθέτει αυτοπεποίθηση και μαχητικότητα, χωρίς να είναι επιπόλαια και παρορμητική. Στην προσευχή της δεν ικετεύει τις δυο θεές, διεκδικεί τη σωτηρία ως το ελάχιστο που της οφείλουν.

• Μενέλαος: παρορμητικός, βιαστικός και επιπόλαιος, εμπιστεύεται τη σωματική ανδρεία, αγνοώντας τη δύναμη του μυαλού. Πείθεται ωστόσο, επιδεικνύοντας διαλλακτικότητα και διάθεση συνεργασίας, αποδέχεται χωρίς σύμπλεγμα κατωτερότητας το σχέδιο της Ελένης ζητώντας καθοδήγηση ως την παραμικρή λεπτομέρεια.

Ειρωνική μέθοδος

«Αν σκέφτονται σωστά οι γυναίκες, άκου»: ο Ευριπίδης καταρρίπτει το μύθο «περί του ασθενούς φίλου», στερεότυπο των ανδροκρατούμενων κοινωνιών, που θέλει τις γυναίκες ικανές μόνο για τεκνοποίηση και πιστή εκτέλεση ανδρικών εντολών. Ξεσκεπάζει κοινωνικές προκαταλήψεις (φαίνεσθαι), αποκαλύπτει την αλήθεια (είναι).

Ο δόλος ως μηχανή σωτηρίας – ο ρόλος των Θεών

Οι δυο ήρωες, θύματα οι ίδιοι του δόλου των θεών, χρησιμοποιούν το δόλο, μοναδικό όπλο που διαθέτουν για να σωθούν και να δικαιωθούν. Ο δόλος των ανθρώπων, ένα πλέγμα από αλήθειες και ψέματα, αποκαθιστά την ισορροπία-αλήθεια ενάντια στο δόλο των θεών. Θεός και τύχη υποχωρούν μπροστά στην πρωτοβουλία-αυτενέργεια (ευβουλία) του ανθρώπου.