Επιπάροδος - Β΄Επεισόδιο (1η, 2η, 3η σκηνή)

Επιπάροδος (576-587)

• Η επανεμφάνιση του Χορού, κάτι σπάνιο στην τραγωδία.

• Καινοτομία του Ευριπίδη ο περιορισμός του αριθμού και της έκτασης των χορικών. Ανάμεσα στο Α΄και στο Β΄Επεισόδιο δεν μεσολαβεί απλώς χορικό μικρής έκτασης, αλλά λίγοι μόνο στίχοι ενός χαρούμενου τραγουδιού που ψάλλει ο Χορός με την Ελένη, καθώς μπαίνουν στην ορχήστρα με ανάλαφρο βηματισμό με τη συνοδεία αυλού.

Χορός Eλένης (K.Θ.B.E., 1982, χορογραφία E. Πήττα)

 

Β΄ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ

1^η Σκηνή (588-658)

 Οι συναισθηματικές μεταπτώσεις της Ελένης / αίτια που τις  

 προκαλούν

• Αναπτερωμένο ηθικό, ανακούφιση, αισιοδοξία, χαρά / καλά νέα Θεονόης.

• Ξάφνιασμα, έκπληξη, ταραχή, φόβος / απροσδόκητη εμφάνιση ρακένδυτου ζητιάνου (εμπόδιο το «φαίνεσθαι»), ανασφάλεια από τις απειλές του Θεοκλύμενου.

• Απερίγραπτη χαρά, συγκίνηση / αναγνωρίζει τον άντρα της.

•   Έκπληξη, προσπάθεια να τον πείσει /αδυναμία του Μενέλαου να την αναγνωρίσει.

•  Απόγνωση, επιστροφή στη δυστυχία / απόφαση Μενέλαου να φύγει.

Η στάση του Μενέλαου

 

Αρνείται να αποδεχθεί την πραγματική Ελένη, παρόλο που έχει στη διάθεσή του στοιχεία: την ομοιότητά της με τη γυναίκα του, την ομολογία της ίδιας και τη μαρτυρία της γερόντισσας. Ωστόσο ο ανθρώπινος νους δεν ανέχεται τη λογική αντίφαση, ούτε τον υποσυνείδητο φόβο ότι 17 ολόκληρα χρόνια πολέμου και περιπλανήσεων ήταν μάταια.

 

Επιβράδυνση – τραγική ειρωνεία

Τόσο οι συναισθηματικές διακυμάνσεις της ηρωίδας, όσο και η προσκόλληση του Μενέλαου στο φαινομενικό περιπλέκουν – επιβραδύνουν την προσδοκώμενη αναγνώριση, εντείνοντας τη δραματική ατμόσφαιρα και διεγείροντας τον έλεο και το φόβο των θεατών που γνωρίζουν την αλήθεια («είναι») και αγωνιούν για την τύχη των δύο συζύγων, δέσμιων του «φαίνεσθαι». Παράλληλα ο θεατής συνειδητοποιεί τη δυσκολία προσέγγισης της αλήθειας, ακόμα κι αν αυτή βρίσκεται δίπλα μας. Εμπόδια η άγνοια, οι ψευδαισθήσεις, ο φόβος, ο εγωισμός, το συμφέρον, οι προκαταλήψεις, οι εμμονές.

Εκφραστικά μέσα (Λέξις)

•   Στιχομυθία

•  Αλλεπάλληλες ερωτήσεις

•  Ασύνδετο σχήμα

•  Πλεονασμός

•  Παρομοίωση

• Σχήμα «εν διά δυοίν» (στ. 609, 617)

• Αντιθέσεις

• Επαναφορά(στ.622)

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1.      Η προφητεία της Θεονόης προωθεί το μύθο, προϊδεάζει για την περιπετειώδη εξέλιξη της αναγνώρισης αλλά και εμπεριέχει δραματική επιβράδυνση. Να δικαιολογήσετε την παρατήρηση αυτή με αναφορές στο κείμενο.

2. Τι εκφράζουν τα σημεία στίξης στους στίχους 602, 625, 629, 654; Ποια άλλα εκφραστικά μέσα χρησιμοποιεί ο ποιητής προκειμένου να δηλώσει την ένταση και τις συναισθηματικές διακυμάνσεις των ηρώων στη σκηνή αυτή;

3. Να συγκρίνετε τη σκηνή της συνάντησης του Μενέλαου και της Ελένης με τη σκηνή της συνάντησης του Τεύκρου και της Ελένης.

4. Να  αναπτύξετε τη βασική ιδέα του στ. 650, «Τ’ όνομα ολούθε πάει, όχι το σώμα». Αν το σώμα είναι ο πραγματικός μας εαυτός και το όνομα η φήμη, η εικόνα που οι άλλοι ή κι εμείς οι ίδιοι έχουμε για τον εαυτό μας, να εξηγήσετε τη διάσταση ανάμεσα στις διαφορετικές όψεις του ίδιου προσώπου. Δώστε παραδείγματα από την εμπειρία σας.

Eλένη – Mενέλαος (Ά. Συνοδινού – Θ. Kωτσόπουλος, Eθνικό Θέατρο, 1962, σκην. T. Mουζενίδης)

2η Σκηνή (στ. 659-840)

Ο αγγελιαφόρος και ο ρόλος του

•  Η εμφάνισή του στην αρχαία τραγωδία γενικά επιβάλλεται από την ενότητα τόπου.

•  Εμφανίζεται απροσδόκητα, όταν η πλοκή του έργου βρίσκεται σε πλήρες αδιέξοδο και με την αναμφισβήτητη μαρτυρία του θα οδηγήσει στην ανεπιφύλακτη αναγνώριση των δύο συζύγων.

• Η ταυτότητά του: ένας από τους διασωθέντες συντρόφους του Μενέλαου και πιστός συμπολεμιστής του, παλιός οικέτης από το πατρικό σπίτι της Ελένης.

• Η αγγελική ρήση: βιαστικός, λαχανιασμένος, μεταφέρει με γλαφυρότητα μια σημαντική είδηση ενσωματώνοντας σε ευθύ λόγο τη φωνή του ειδώλου με τις απαραίτητες παύσεις, αλλαγή επιτονισμού, κινήσεις σώματος και χεριών.

• Το ήθος του: λαϊκός τύπος, απλός, αυθόρμητος και ειλικρινής. Πρόσωπο έμπιστο και αφοσιωμένο, αποδέχεται στωικά την ιδιότητά του, χωρίς ίχνος δουλοπρέπειας, χαίρεται και λυπάται με τα αφεντικά του, ενώ καυχιέται για το ελεύθερο φρόνημά του. Πολυβασανισμένος, με πείρα και θυμόσοφη διάθεση, διαυγή και εύστοχη σκέψη, διατυπώνει ανοιχτά τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του.

• Ο διευρυμένος ρόλος του: Ο Ευριπίδης συνήθιζε να δίνει ρόλο στους μη κοινωνικά προνομιούχους, να τους εξυψώνει, αντίθετα απ’ ότι αναμενόταν (ειρωνική μέθοδος – ανθρωπισμός του Ευριπίδη). Εξάλλου, εκπροσωπεί το λαϊκό στοιχείο, τους απλούς – ανώνυμους Έλληνες που υπέφεραν τα δεινά του πολέμου και αγγίζει το μέσο θεατή περισσότερο από τα μυθικά απόμακρα πρόσωπα. Αποκαθιστά την τιμή της Ελένης και με τις σκέψεις του πλαισιώνει δραματικά την προσωπική και συναισθηματικά φορτισμένη στιγμή της αναγνώρισης, δίνοντάς της ευρύτερη διάσταση. 

Aγγελιαφόρος (K. Mατσάκας, K.Θ.B.E., 1982, σκην. A. Bουτσινάς)

 

Η αναγνώριση

•  Μετάβαση από την άγνοια στη γνώση με εξωτερική επέμβαση απροσδόκητα και απότομα.

•  Άρση της αντίθεσης ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι, που πλέον ταυτίζονται.

•  Έκρηξη χαράς, αγαλλίαση, λύτρωση, δικαίωση, θρίαμβος της αλήθειας. Οι δυο ήρωες ξαναβρίσκουν τον εαυτό τους, την ταυτότητά τους, τη χαμένη τους αγάπη.

•  Κίνηση προς το παρελθόν (απρόθυμη η Ελένη, επίμονος ο Μενέλαος) – προς το μέλλον(711-713) .

•  Η λέξις (εκφραστικά μέσα) : αναφωνήσεις και επιφωνήματα, ασύνδετα σχήματα, στιχομυθίες/αντιλαβές, ρητορικές ερωτήσεις, προσφωνήσεις, αντιθέσεις δίνουν θριαμβικό/ πανηγυρικό τόνο στην πολυπόθητη αναγνώριση, ενώ χρωματίζουν με γκρίζα χρώματα το κακό παρελθόν. 

Mενέλαος – Eλένη (K. Aθανασόπουλος – Λ. Tασοπούλου, Aμφιθέατρο,1999, σκην. Σ. Eυαγγελάτος)

Ευριπίδης, ο «από σκηνής φιλόσοφος»

Εκφράζει με το στόμα των ηρώων του φιλοσοφικές απόψεις και προβληματισμούς πάνω σε θέματα που απασχολούσαν ή και ακόμα απασχολούν τους ανθρώπους. Άλλωστε η «διδασκαλία», όπως λεγόταν τότε η παράσταση μιας τραγωδίας, δεν αποσκοπούσε μόνο στην αισθητική συγκίνηση του θεατή αλλά είχε και παιδευτικό στόχο: να πλουτίσει τον ψυχικό και νοητικό του κόσμο. Θέματα για τα οποία διατυπώνονται απόψεις στη σκηνή αυτή είναι:  

Ο ρόλος των θεών, η τύχη, η μοίρα, οι μάντεις

Στ. 670-673, 744-749, 779: ο άνθρωπος γίνεται παιχνίδι στα χέρια των θεών, που τον χρησιμοποιούν για να ικανοποιούν τα πάθη τους. Η τάξη του δικαίου διασαλεύεται από τους ίδιους κατεξοχήν αρμόδιους να τη διασφαλίσουν. Η θεϊκή δράση είναι απρόβλεπτη, ασταθής, ευμετάβλητη (στ. 786-787), με συνέπεια την αβεβαιότητα της τύχης (στ. 791). Καθένας έχει τη δική του μοίρα, υπάρχει ωστόσο η κοινή μοίρα όλων των ανθρώπων, ο θάνατος. (στ.789-790). Ο άνθρωπος πρέπει να επιδιώκει ο ίδιος την εύνοια των θεών με θυσίες και προσευχές και να μη καταφεύγει σε μάντεις που εκμεταλλεύονται την αφέλεια, την άγνοια και το φόβο του(στ. 832-833). Να εμπιστεύεται τη δύναμη του ανθρώπινου νου, να απορεί, να ερευνά, να αμφισβητεί και κυρίως να μη παραμένει απαθής, αποβλέποντας σε άνωθεν συνδρομή (στ. 873).



Τα χαρακτηριστικά του καλού δούλου

Η αφοσίωση δεν είναι δείγμα δουλοπρέπειας. Η σωματική δουλεία δεν αποκλείει την πνευματική ελευθερία. Ιδανικός ο συνδυασμός και των δύο μορφών ελευθερίας.



Ο αντίχτυπος των προβληματισμών – σύνδεση με το ιστορικό /πνευματικό πλαίσιο

•  Το αίσθημα αβεβαιότητας και αστάθειας των ανθρωπίνων πραγμάτων, αποτέλεσμα της διάψευσης των ελπίδων για κυριαρχία και της ταπείνωσης που προκάλεσε στους Αθηναίους η Σικελική εκστρατεία.

•  Η οργή των Αθηναίων εναντίον των μάντεων και των χρησμολόγων που με τις προφητείες τους ενθάρρυναν την εκστρατεία.

• Το κλίμα αμφισβήτησης των παραδοσιακών αξιών και θρησκευτικών αντιλήψεων στα πλαίσια του σοφιστικού κινήματος και της αναταραχής στα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου που ακόμα μαίνεται.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Ποιοι δραματικοί λόγοι επιβάλλουν την παρουσία του Αγγελιαφόρου στη συγκεκριμένη στιγμή; Ποια η ταυτότητά του; Γιατί χρησιμοποιεί ευθύ λόγο προκειμένου να μεταφέρει όσα είπε το είδωλο πριν αναληφθεί; 
2. Να περιγράψετε α) τη συναισθηματική κατάσταση του Αγγελιαφόρου στους στ. 659-686 και β) το ήθος του με βάση τα λόγια του στους στ. 775-837. 
3. Με ποια εκφραστικά μέσα υπογραμμίζεται η χαρά και ο θρίαμβος της αναγνώρισης των δύο συζύγων στους στ. 687-772; Να αναφέρετε 1 παράδειγμα για το καθένα. 
4.  Ποιες πληροφορίες δίνει η Ελένη στον Μενέλαο στους στίχους 729-772; Πώς αυτές οδηγούν στη δικαίωσή της και στην επιβεβαίωση της αθωότητάς της; 
5.  Υποθέστε ότι η αναγνώριση στη β΄φάση της γινόταν με σημάδια, οπότε και η σκηνή του Αγγελιαφόρου θα ήταν περιττή. Τι θα άλλαζε στο έργο; Τι θα κέρδιζε και τι θα έχανε; Γιατί, κατά τη γνώμη σας, ο Ευριπίδης επέλεξε αυτό τον τρόπο; 
6. Η κριτική που κάνει ο Αγγελιαφόρος κατά των μάντεων ποιο συγκεκριμένο γεγονός μπορεί να απηχεί;
7. Χωρίστε σε ενότητες τις ρήσεις του Αγγελιαφόρου στους στ.786-810 και 822-837 και δώστε ένα πλαγιότιτλο στην καθεμιά απ’ αυτές. Ποιες ομοιότητες παρατηρείτε στον τρόπο ανάπτυξής τους; 
8. Να συγκεντρώσετε και να σχολιάσετε τις παρεμβάσεις του Χορού στη 2η σκηνή. Πού οφείλεται η επιφυλακτική στάση του Χορού και η παρατεταμένη σιωπή του;
9. Στους στ. 811-821 α) να περιγράψετε το ήθος και τη συναισθηματική κατάσταση του Μενέλαου και β) να εντοπίσετε την προοικονομία που υπάρχει. 
10. Ποια στοιχεία της Διάνοιας εντοπίζετε στους παρακάτω στίχους; Να διατυπώσετε με δικά σας λόγια τις ιδέες αυτές: 737-738, 749-755, 782

3η σκηνή (στ. 841-941)



Μύθος (υπόθεση-πλοκή)
 

• Κλείνει ο κύκλος της αναγνώρισης και ανοίγει ο κύκλος της σωτηρίας και του νόστου.

• Η συνοχή των δύο κύκλων εξασφαλίζεται με τη συνειρμική σύνδεση των παλιών με τα νέα βάσανα που περιμένουν το Μενέλαο (στ. 860-861).

Mενέλαος – Eλένη (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου, 1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

Ήθος – συναισθηματικές διακυμάνσεις ηρώων

•  Ελένη: παραμένει αμφισβητούμενη προσωπικότητα, υποχρεωμένη μονίμως να απολογείται και να προσκομίζει αποδεικτικά στοιχεία για την αγνότητα και τη συζυγική της πίστη. Διαθέτει αλτρουισμό και αυτοθυσία, πρόθυμη να θυσιάσει τον εαυτό της προκειμένου να σωθεί ο άντρας της.Υπερέχει σε ευφυΐα, θάρρος, ανάληψη πρωτοβουλίας. Είναι ορθολογίστρια, επινοητική, με δημιουργική σκέψη. Τέλος, διακρίνεται για αποφασιστικότητα και συνέπεια, αποκορύφωμα της οποίας αποτελεί ο όρκος να θέσει τέρμα στη ζωή της παραμένοντας προσηλωμένη στον παραδοσιακό αριστοκρατικό κώδικα τιμής.

•  Μενέλαος: αντιδρά με έκπληξη στην κραυγή αγωνίας της Ελένης, δειλιάζει και κυριεύεται από απόγνωση μπροστά στον κίνδυνο να χάσει τη ζωή του, ελπίζει και σιγά-σιγά ανακτά τον ηρωισμό του και δηλώνει έτοιμος ν’ αγωνιστεί μέχρις εσχάτων για την τιμή και τη δόξα του. Με τον κοινό όρκο, πρωτοβουλία της Ελένης, δηλώνει την αφοσίωσή του, αν και η στάση του δεν έχει τη συναισθηματική θέρμη και την ανυστεροβουλία της συζύγου του, προς την οποία συμπεριφέρεται με καχυποψία και δυσπιστία. 

Mενέλαος (K. Aθανασόπουλος, Aμφιθέατρο,1999, σκην. Σ. Eυαγγελάτος)

 

Η στιχομυθία


Αποδίδει παραστατικά την ψυχική αναστάτωση-υπερένταση των ηρώων και τις γρήγορες και απότομες συναισθηματικές μεταπτώσεις.

Η τραγικότητα των ηρώων

• Επιθυμούν το νόστο, αλλά εμποδίζονται.

• Η σωτηρία τους εξαρτάται από παράγοντες έξω από τους ίδιους (τύχη, θεοί, Θεοκλύμενος).

• Δεν υποτάσσονται στις υπέρτερες δυνάμεις, αγωνίζονται.

Τα ρομαντικά στοιχεία του δράματος
Χαρακτηρισμένη από κάποιους μελετητές ως «ρομαντική μυθιστορία», η «Ελένη» περιέχει όλα τα στοιχεία του ρομαντικού τριγώνου: Έρως, Περιπέτεια, Θρησκεία. Συγκεκριμένα:

• Ο χωρισμός των ηρώων για δεκαεπτά ολόκληρα χρόνια, οι περιπέτειες μέχρι να ξαναβρεθούν

• Η συνάντηση – αναγνώριση.

• Η συζυγική πίστη της Ελένης – η αμφιβολία/καχυποψία του Μενέλαου.

• Ο όρκος πίστης.

Mενέλαος – Eλένη (Λ. Bογιατζής – K. Kαραμπέτη, Θέατρο του Nότου,1996, σκην. Γ. Xουβαρδάς)

   

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Στην σκηνή αυτή ένας κύκλος κλείνει κι ένας καινούριος ανοίγει. Ποιος κύκλος ανοίγει; Με ποιο τρόπο γίνεται η μετάβαση αυτή; Εντοπίστε τους σχετικούς στίχους.   
2.  Πώς δικαιολογείται η απροθυμία του Μενέλαου να αναφερθεί εκτενώς στο παρελθόν του α) ψυχολογικά και β) δραματικά; 
3.  Ποιος κίνδυνος απειλεί το Μενέλαο; Τι προτείνει η Ελένη στο Μενέλαο; Ποια η προϋπόθεση για τη σωτηρία των δύο ηρώων; Ποιες αμφιβολίες εκφράζει ο Μενέλαος; Τι αποφασίζουν να κάνουν οι ήρωες σε περίπτωση αποτυχίας;
4. Να επισημάνετε και να σχολιάσετε τις εναλλακτικές προτάσεις που διατυπώνει ο Μενέλαος για τη διαφυγή τους από την Αίγυπτο.
5.  Με ποιο κυρίως εκφραστικό μέσο αποδίδεται η ψυχική υπερένταση των ηρώων και οι συναισθηματικές τους διακυμάνσεις; Εντοπίστε τους στίχους και τα αντίστοιχα συναισθήματα που εκφράζουν.
6.  Εξακολουθούν οι δύο ήρωες να αποτελούν τραγικά πρόσωπα μετά το ανέλπιστο αντάμωμά τους; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. 
7.  Σημαντικό στοιχείο στη σκηνή αποτελεί η αμφιβολία και η επιβεβαίωση της συζυγικής πίστης. Αναζητήστε τα σχετικά σημεία και περιγράψτε το ήθος των ηρώων με βάση αυτά.
8. Το αίσθημα της τιμής καθορίζει τη σκέψη και τη δράση των δύο ηρώων. Πώς αντιλαμβάνονται την τιμή οι ήρωες και πώς την εννοούμε εμείς σήμερα;
9. «Ας έρθει όποιος τολμά» (στ. 928): Να σχολιάσετε την επίδειξη ηρωισμού από το Μενέλαο λαμβάνοντας υπόψη και την προηγούμενη συμπεριφορά του. Ποιοι παρά γοντες ρυθμίζουν τη συμπεριφορά του αυτή;
10. «Το αδύνατο αν ζητάς, σοφός δεν είσαι» (στ. 894): Να σχολιάσετε το γνωμικό σε μία παράγραφο. Ποια διαχρονική αντίληψη ζωής εκφράζεται στους στίχους αυτούς;