Τα εν οίκω και εν δήμω: «Ὑγίεια δὲ τίμιον μέν, ἀλλ’ εὐμετάστατον», Ίασις, από τον Όμηρο στον Γαληνό

Πέμπτη 2 Απριλίου 2015

«Ὑγίεια δὲ τίμιον μέν, ἀλλ’ εὐμετάστατον», Ίασις, από τον Όμηρο στον Γαληνό

Φρόντιζαν τη διατροφή και το σώμα τους στην αρχαία Ελλάδα;

Πώς αντιμετώπιζαν το ζήτημα της δημόσιας υγείας;

Τι έκανε ένας αθλητής εάν τραυματιζόταν 2.500 χρόνια πριν;

Υπήρχαν χειρουργικά εργαλεία;

Πώς χρησιμοποιούσαν το όπιο και άλλες φαρμακευτικές ουσίες και βότανα;

H έκθεση «Ίασις: Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό» του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, η δεύτερη από μια τριλογία με πανανθρώπινα θέματα που ξεκίνησε από το 2009, παρουσιάζει τις εκπληκτικές γνώσεις των προγόνων μας σε θέματα υγείας, υγιεινής και θεραπείας.

Πρόκειται για τα τρία θέματα με τα οποία ασχολήθηκε, ασχολείται και θα ασχολείται η ανθρωπότητα, τουλάχιστον στον βαθμό που ο άνθρωπος δεν έχει ακόμη "καταντήσει" μηχανή - και αυτά είναι ο έρωτας, η υγεία και ο θάνατος.

(Ν. Σταμπολίδης, διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης)

Μαρμάρινο άγαλμα της θεάς Υγιείας 3ος αι. μ.Χ.,
Αρχαιολογικό Μουσείο Κω

Στην είσοδο του Μουσείου ο επισκέπτης συναντά την πάλλευκη και απαστράπτουσα Υγιεία από το Μουσείο της Κω και τον Ασκληπιό, σμιλεμένο σε μαύρο μάρμαρο, από το Μουσείο Καπιτωλίου της Ρώμης.

Μαρμάρινο άγαλμα του θεού Ασκληπιού από την αυτοκρατορική έπαυλη στο Anzio
Περίοδος Αδριανού (117-138 μ.Χ.), Ρώμη, Μουσεία Καπιτωλίου

ΥΓΕΙΑ

Η υγεία αποτελεί διαχρονικό και πανανθρώπινο αγαθό. Στον πλατωνικό διάλογο «Γοργίας», ο Σωκράτης αναφέρει ένα συμποτικό άσμα του 6ου ή 5ου αι. π.Χ., σύμφωνα με το οποίο «ὑγιαίνειν μὲν ἄριστόν ἐστιν», δηλαδή η υγεία αποτελεί το σπουδαιότερο αγαθό. Τα άλλα αγαθά που αναφέρονται στο άσμα είναι «το να είναι κανείς όμορφος και να πλουτίζει χωρίς απάτες». Σύμφωνα με τον Μένανδρο (4ος αι. π.Χ.) «οὐκ ἔσθ’ ὑγιείας κρεῖττον οὐδέν ἐν βίῳ», δηλαδή στη ζωή δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο από την υγεία.

Για τη διατήρηση της υγείας, αλλά και για τη θεραπεία των ασθενειών, οι ιπποκρατικοί γιατροί απέδιδαν μεγάλη σημασία στη δίαιτα. Στην αρχαιότητα, η λέξη δίαιτα δεν περιοριζόταν μόνο στην τροφή, όπως σήμερα, αλλά ήταν μια ευρύτερη έννοια που περιελάμβανε επίσης –και πάντα με μέτρο – το ποτό, τη σωματική άσκηση, τα λουτρά και τις μαλάξεις, τον ύπνο, τη σεξουαλική ζωή, και γενικότερα τις συνήθειες και τον τρόπο με τον οποίο διαβίωνε κάποιος. Άλλωστε, το ρήμα διαιτῶμαι, από το οποίο προέρχεται η λέξη δίαιτα, σημαίνει «ζω με έναν ορισμένο τρόπο».

Στην έκθεση παρουσιάζονται διάφορα αντικείμενα που εικονογραφούν τους τρόπους υγιεινής διαβίωσης (διατροφή, αθλητισμός), αντικείμενα που σχετίζονται τόσο με την ατομική υγιεινή (αγγεία με αθλητές που πλένονται, χάλκινες στλεγγίδες, αρωματοδόχα αγγεία, αγγεία νυκτός), όσο και την δημόσια υγιεινή, όπως π.χ. πήλινα στελέχη από τον Πεισιστράτιο υδρευτικό αγωγό της Αθήνας του τέλους του 6ου αι. π.Χ.

Αττική ερυθρόμορφη κύλικα, περ. 480 π.Χ

Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

Η κύλικα ήταν το βασικό αγγείο για την πόση κρασιού στην αρχαία Ελλάδα και σχετίζεται άρρηκτα με τα συμπόσια, ιδιωτικές συγκεντρώσεις ανδρών κυρίως αριστοκρατικής καγατωγής, που περιλάμβαναν φαγητό ("δείπνο" ή "σύνδειπνο"), οινοποσία ("πότο") και διαφόρων ειδών διασκεδάσεις.

Οι κύλικες έφεραν διακόσμηση τόσο στην εξωτερική επιφάνεια όσο και στο κέντρο του εσωτερικού του αγγείου ("μετάλλιο"). Συχνά, μάλιστα, το "μετάλλιο" διακοσμούνταν με σκηνές σχετικές με το Διόνυσο, το συμπόσιο ή ακόμη και με σκηνές σεξουαλικού περεχομένου. Με τον τρόπο αυτό οι αγγειογράφοι έλπιζαν να προκαλέσουν την έκπληξη του συμποσιαστή, ο οποίος δεν μπορούσε να τις δει την παράσταση πριν αδειάσει την κύλικα. Στο συγκεκριμένο αγγείο, το "μετάλλιο" διακοσμείται με νεαρό άνδρα που αντλεί κρασί από κρατήρα για να γεμίσει την κύλικα στο αριστερό του χέρι. Ο νέος, σύμφωνα με την επιγραφή, ονομάζεται ΛΥΣΙΣ, ενώ η ομορφιά του επαινείται με το επίθετο ΚΑΛΟΣ.

Στην εξωτερική επιφάνεια απεικονίζονται σκηνές από συμπόσιο και συγκεκριμένα από την οινοποσία ("πότο"), που ακολουθούσε το φαγητό και περιλάμβανε συζητήσεις, μουσική και διασκέδαση. Οι συμποσιαστές επιδίδονται στον "κότταβο" ένα ιδιαίτερα δημοφιλές παιχνίδι στο οποίο οι παίκτες έπρεπε να στριφογυρίσουν με το δείκτη του χεριού τους μία γεμάτη κύλικα και να καταφέρουν να πετάξουν το κρασί σε ένα άλλο σκεύος χωρίς αυτό να χυθεί. Το παιχνίδι αυτό θεωρείται εύρημα των Δωριέων αποίκων της Σικελίας, γι' αυτό και συχνά ονομάζεται "σικελικόν".

Η κύλικα αποδίδεται στο "Ζωγράφο του Αντιφώντος", που έζησε στα τέλη του 6ου και τις αρχές του 5ου αι. π.Χ.

Θεσσαλικό μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο.
4ος αι. π.Χ. (350-300 π.Χ. περίπου)
ΑΘΗΝΑ Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Η πιστή οικονόμος του Οδυσσέα Ευρύκλεια αναγνωρίζει τον κύριο της, ενώ πλένει το σημαδεμένο πόδι του.

Αττικός ερυθρόμορφος χους, περ. 430 π.Χ
Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

Η παράσταση απεικονίζει ένα βρέφος που κάθεται σε ένα ψηλό καρεκλάκι και με το δεξί του χέρι κραδαίνει μια κουδουνίστρα. Τα καρεκλάκια αυτού του τύπου (λάσανον) χρησιμοποιούνταν και ως γιο-γιο:πάνω σε μια ψηλή κωνική βάση τοποθετούσαν μια βαθιά λεκάνη που είχε ένα άνοιγμα μπροστά για να περνούν τα πόδια και ένα άλλο άνοιγμα στη βάση της όπου βρισκόταν ένα φορητό δοχείο νυκτός.

ΝΟΣΟΣ

Σύμφωνα με τον Πλούταρχο (1ος αι. μ.Χ.), η υγεία είναι μεν πολύτιμο αγαθό, αλλά εύκολα μεταβάλλεται («ὑγίεια δὲ τίμιον μέν, ἀλλ’ εὐμετάστατον»), ενώ σύμφωνα με τον Λουκιανό (2ος αι. μ.Χ.) κανένα όφελος δεν υπάρχει αν έχουμε όλα τα αγαθά και απουσιάζει η υγεία («οὐδὲν ὄφελος τῶν ἁπάντων ἀγαθῶν ἔστ’, ἄν τό ὑγιαίνειν ἀπῇ»).

Η νόσος αποτέλεσε στην ελληνική αρχαιότητα ένα πολυδιάστατο φαινόμενο αφού, εκτός από την κύρια σχέση της με την αρχαία ιατρική, συνδέθηκε στενά με τη θρησκεία, τη μυθολογία, την πολιτική και την τέχνη, ενώ παράλληλα είχε έναν σαφή κοινωνικό ρόλο.

Η προσπέλαση της, ήδη από τους απώτερους προϊστορικούς χρόνους έως και την ύστερη αρχαιότητα, ακολούθησε δύο βασικούς δρόμους: τη θρησκεία και την ιατρική. Η θρησκεία εξέφραζε την αντίληψη για τον υπερβατικό χαρακτήρα της νόσου, που προέκυπτε από την άγνοια για τη φύση της, από τον φόβο που προκαλούσε, όπως και από την αδυναμία του ανθρώπου να την αντιμετωπίσει, γι' αυτό εκλαμβανόταν ως τιμωρία των ανθρώπων από τους θεούς. Αντίθετα, η αρχαία ιατρική ήταν φορέας του ορθολογισμού αφού με λογικά και επιστημονικά, για τα μέτρα της αρχαιότητας, επιχειρήματα επιχειρούσε να εξηγήσει τις αιτίες των ασθενειών, να προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά τους και να ανακαλύψει αποτελεσματικές θεραπείες, αποδεσμεύοντας όλα αυτά από το θείο. Οι δύο αυτοί δρόμοι ακολουθήθηκαν παράλληλα σε όλες σχεδόν τις περιόδους της αρχαιότητας.

Αρχικά, επικρατούσε η πίστη ότι οι ασθένειες στέλνονται στους ανθρώπους από τους θεούς ως τιμωρία για τις ασεβείς ανθρώπινες πράξεις. Ομοίως θεόσταλτη θεωρείτο και η θεραπεία των ασθενειών· γι’ αυτό προσπαθούσαν να εξευμενίσουν τους θεούς με προσευχές, μεγαλόπρεπες θυσίες και καθαρμούς.

Αν και κατά τη Νεολιθική περίοδο δεν έχουμε ασφαλείς πληροφορίες για τη διαμόρφωση θρησκευτικής ιατρικής, η τελευταία επιβεβαιώνεται στους προϊστορικούς χρόνους στα μινωικά Ιερά Κορυφής με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα ομοιώματα ανθρωπίνων μελών που αφιερώθηκαν εκεί.

Στα ομηρικά έπη η νόσος, ως θεϊκή τιμωρία, εξαπολύεται από τους θεούς (τον Δία, τον Απόλλωνα ή άλλον φοβερό θεό) και θεραπεύεται από αυτούς με δεήσεις και θυσίες των πιστών . Η δεινή νόσος θα περιγραφεί με τα επίθετα ἀργαλέη, δολιχή, στυγερή, ενώ η νοῦσος κακή είναι η λοιμώδης νόσος . Είδη νόσων που θα αναφερθούν στα δύο αυτά ποιήματα είναι ο λοιμός , η αδυναμία του σώματος , εκείνη που εμφανίζεται σε όλο το σώμα, η ψυχική νόσος ως διαταραχή του νου και το δήγμα του όφεως.

Θα περάσουν αιώνες μέχρι να αμφισβητηθεί η θεϊκή προέλευση της νόσου και να αποδεσμευτεί η ίασή της από τη θεϊκή επέμβαση. Αυτό θα συμβεί με τις διδασκαλίες των Προσωκρατικών φιλοσόφων (6ος αι. π.Χ.), πάνω στις οποίες θα οικοδομηθεί η ορθολογική, επιστημονική ιατρική.

Πληροφορίες για τις διάφορες ασθένειες που αντιμετώπιζαν οι άνθρωποι στην αρχαιότητα αντλούμε από τις αρχαίες ιατρικές πραγματείες – κυρίως από τα 60 έργα της Ιπποκρατικής Συλλογής – στις οποίες έχουν καταγραφεί με ακρίβεια πλήθος ασθενειών. Η αρχαία ονομασία πολλών από αυτές έχει διατηρηθεί και στη σύγχρονη ιατρική, όπως π.χ. διαβήτης, χολέρα, επιληψία, καρκίνος, ελεφαντίαση, και άλλες. Επίσης, αναφέρονται και αρκετές επιδημίες, ανάμεσα στις οποίες και ο Λοιμός της Αθήνας.

Στην έκθεση εξετάζονται οι διάφοροι εξωτερικοί και εσωτερικοί παράγοντες που διαταράσσουν την αρμονική ισορροπία του οργανισμού και οδηγούν στη νόσο (σωματικές, ψυχικές, αλλά και συλλογικές ασθένειες όπως επιδημίες και λοιμοί). Τεκμηρίωση για τις ατομικές ασθένειες και τις επιδημίες παρέχεται τόσον από τις απεικονίσεις ασθενών ή προσβεβλημένων μελών του σώματος πάνω σε μαρμάρινα ανάγλυφα και πήλινα ειδώλια, αλλά και από ιστορικά κείμενα, όπως π.χ. η αναφορά του Θουκυδίδη στον λοιμό που ξέσπασε στην Αθήνα στις αρχές του Πελοποννησιακού πολέμου (430 π.Χ.) και η οποία τεκμηριώνεται από τα πρόσφατα αρχαιολογικά ευρήματα σε ομαδικό τάφο στον Κεραμεικό.

Μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο από την Αθήνα

Tέλη 4ου αι. π.X.

Bρέθηκε κοντά στην Eννεάκρουνο, στην Αθήνα. Προέρχεται από το ιερό του ήρωα-ιατρού Aμύνου. Σύμφωνα με την επιγραφή πάνω από την παράσταση πρόκειται για ανάθημα του Λυσιμαχίδου, γιου του Λυσιμάχου, από τις Aχαρνές. O αναθέτης κρατεί ομοίωμα ποδιού, στο οποίο διακρίνεται διογκωμένη φλέβα, δηλώνοντας την πάθησή του.

Πήλινο ειδώλιο νάνου. τέλη 3ου - 2ος αι. π.Χ

Από τη Μύρινα Αιολίας στη Μ. Ασία.

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Το ειδώλιο ανήκει στη μεγάλη ομάδα των πήλινων ειδωλίων των ελληνιστικών έως ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων, τα οποία αναπαριστούν με ρεαλισμό ανδρικές κυρίως μορφές με κάποια αναπηρία ή δυσμορφία, όπως νανισμό, απίσχναση, ελεφαντίαση, παράλυση, κρετινισμό και άλλες ασθένειες.

Θεωρήθηκαν αναθήματα σε ιερά του Ασκληπιού ή άλλων ιαματικών θεοτήτων, αφιερώματα στον Διόνυσο, περίαπτα για προστασία από τον "βάσκανο οφθαλμό", φαρμακοί για την αποπομπή της δυστυχίας, ερωτικά φυλακτά, μέχρι και συμποτικά διακοσμητικά αντικείμενα που συντελούσαν στην ευθυμία των συμποσιαστών. Σύμφωνα με πρόσφατη άποψη απεικονίζουν εκπροσώπους του αγοραίου πλήθους των ελληνιστικών μεγαλουπόλεων στις οποίες συνέρρεαν άποροι για να ζήσουν ως επαίτες, μίμοι και γελωτοποιοί. Ο νανισμός είναι η νόσος με τα περισσότερα παραδείγματα στην αρχαία ελληνική τέχνη.

Πήλινο ειδώλιο, περ. 350-290 π.Χ

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

Σύμφωνα με μια πρώτη ερμηνεία, το ειδώλιο απεικονίζει εταίρα που απογυμνώνει το κορμί της με προκλητικό τρόπο. Σύμφωνα με μια δεύτερη ερμηνεία αποδίδει το ομοίωμα μιας γυναίκας που πάσχει από τη νόσο του Cushing, το κύριο σύμπτωμα της οποίας είναι η συσσώρευση λίπους στο άνω ήμισυ του σώματος, το οποίο κατανέμεται από το λαιμό μέχρι κάτω στην κοιλιακή χώρα, ενώ τα άκρα παραμένουν σχετικά πιο αδύνατα.

Απουλικός ερυθρόμορφος καλυκωτός κρατήρας, 360-350 π.Χ.

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

Στην Α' όψη εικονίζεται ο Λυκούργος, ο βασιλιάς της Θράκης, που σκοτώνει την οικογένεια του σε μια στιγμή τρέλας. Ο Λυκούργος εξόργισε τους θεούς επειδή κατέστειλε τη λατρεία του Διονύσου συλλαμβάνοντας, χλευάζοντας και εκδιώκοντας το θεό από το βασίλειό του. Ως θεϊκή τιμωρία, ο Λυκούργος τυφλώνεται ή οδηγείται σε μια τυφλή παραφροσύνη, κατά τη διάρκεια της οποίας σκοτώνει το γιο και τη σύζυγό του νομίζοντας ότι διαμελίζει τα κλήματα του Διόνυσου.

Ο Λυκούργος - αποδομένος με δασύτριχο στήθος, πυκνή κόμη και γενειάδα, και φορώντας μανδύα, δερμάτινο σκούφο και ενδρομίδες - παρουσιάζει μιαν εντυπωσιακή εικόνα άγριας φρενίτιδας καθώς αρπάζει τη γυναίκα του από τα μακριά ατημέλητα μαλλιά της. Εκείνη, πληγωμένη στο στήθος, καταρρέει καθώς ο Λυκούργος κραδαίνει τον πέλεκυ για το τελειωτικό χτύπημα χωρίς να αντιλαμβάνεται τον νεαρό και τον γέροντα παιδαγωγό που βρίσκονται δίπλα του και προσπαθούν να τον λογικέψουν.Έχει ήδη σκοτώσει τον γιο του, τον Δρύαντα, το σώμα του οποίου μεταφέρουν δύο υπηρέτες στα δεξιά.

Η λύσσα πρωτοαναφέρεται στην Ιλιάδα (Ο 299, I 239 και 305, Φ 542) ως μια κατάσταση τρελής οργής (παραφροσύνης) που κυριεύει τους ήρωες και εκτιμάται μεν στο πεδίο της μάχης, αλλά πέραν αυτού αποδεικνύεται καταστροφική - όπως στην περίπτωση του Λυκούργου. Για τους αρχαίους Έλληνες, η τρέλα ήταν συνώνυμη της επεισοδιακής, τρομακτικής και ανεξήγητης συμπεριφοράς, όπως αυτή του Λυκούργου - μια κατάσταση έκστασης που πίστευαν ότι προκαλείται από υπερφυσικές δυνάμεις. Η άποψη αυτή παρέμεινε κυρίαρχη και στη λαϊκή πίστη, ακόμη κι όταν κατά την κλασική περίοδο άρχισαν να αναζητούν πιο φυσιολογικές εξηγήσεις. Έτσι, ο Πλάτων στον Τίμαιο σημειώνει την επίδραση των φυσικών παραγόντων στις ασθένειες της ψυχής (από την κακή ανατροφή μέχρι τις σωματικές αλλαγές) υποστηρίζοντας την κατάλληλη σωματική και πνευματική εκπαίδευση.

Η «τρέλα», ωστόσο, δεν ήταν ένα αμετάβλητο κακό. Η φιλοσοφική συζήτηση διαχώριζε τη θετική μανία (προφητική, ποιητική, τελετουργική, ερωτική ) από την αρνητική, την «οργανική». Όπως βλέπουμε και στον ψευδο-Αριστοτέλη, τόσον η θετική όσο και η αρνητική μανία θεωρούνταν ότι οφείλονται σε μια μελαγχολική διάθεση, με την αρνητική μανία να αποτελεί μιαν ακραία διαταραχή της ισορροπίας των χυμών όπως ορίζεται στην Ιπποκρατική ιατρική. Ακόμη και η επιληψία - η καθαυτή ιερή νούσος - εξηγήθηκε με φυσικούς όρους ως μια ασθένεια του εγκεφάλου• ωστόσο, οι θεοί ποτέ δεν απαλλάχθηκαν από τον βασικό ρόλο που διαδραματίζουν τόσο στις αιτίες που την προκαλούν όσο και στη θεραπεία της. ( Alexandra Villing)

ΘΕΡΑΠΕΙΑ

Στην τρίτη μεγάλη ενότητα της έκθεσης επιχειρείται να παρουσιαστεί το σύνολο του φάσματος της ίασης στην αρχαιότητα μέσα από τρεις υποενότητες:

Ομηρική ιατρική

Ξεκινούμε από τα Ομηρικά έπη τα οποία αποτελούν τις πρωιμότερες μαρτυρίες για τις μεθόδους αντιμετώπισης και περιποίησης των πολεμικών τραυμάτων με διάφορα φυτικά φάρμακα και επιδέσεις.

Παρουσιάζονται δύο πήλινες πινακίδες της Γραμμικής Β΄ στις οποίες βρίσκονται καταγεγραμμένες οι λέξεις i-ja-te (ιητήρ) και pa-ma-ko (φάρμακο), καθώς επίσης αγγεία και μαρμάρινα και πήλινα ανάγλυφα όπου απεικονίζονται σκηνές περιποίησης των τραυματισμένων ομηρικών ηρώων.

Από την Πύλο, Ανάκτορο Άνω Εγκλιανού

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Οι πληροφορίες που έχουμε στη διάθεση μας για την άσκηση της ιατρικής κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο, είναι αποσπασματικές. Πιθανότατα ήταν ένα μείγμα μαγείας και εμπειρικής πρακτικής, όπου ο ιατρός-μάγος θα χρησιμοποιούσε ξόρκια και βότανα σε ειδικές τελετουργίες και θα αναλάμβανε χειρουργικές επεμβάσεις προκειμένου να θεραπευθούν κυρίως τραύματα από όπλο, ή κατάγματα σε πόλεμο ή στο κυνήγι. Οι άνθρωποι του ανακτόρου προφανώς θα απολάμβαναν περισσότερη και καλύτερη ιατρική φροντίδα σε σχέση με τους απλούς πολίτες.

Παρά τη θεϊκή σχέση της νόσου στα ομηρικά έπη αποκαλύπτεται η πρόοδος της ιατρικής και η κατάκτηση πλήθους ιατρικών γνώσεων, στοιχεία που δείχνουν διαφοροποίηση της νόσου από το θείο.

Σε μερικούς από τους 147 τραυματισμούς που αναφέρει ο Όμηρος - άλλοι θανατηφόροι και άλλοι ελαφρύτεροι, κυρίως στο πεδίο της μάχης - περιγράφεται η προσεκτική περιποίηση τους που περιελάμβανε φροντίδα για την εξαγωγή ξένων σωμάτων (π.χ. βελών), την αντιμετώπιση της αιμορραγίας, την τοποθέτηση φαρμάκων από βότανα στην πληγή και την περίδεση της με επιδέσμους από μαλλί προβάτου .

Επίσης, θα εντοπίσουμε περίπου 150 ανατομικούς όρους που διατηρούνται μέχρι σήμερα (π.χ. αυχήν, φάρυγξ, ωλένη, ήπαρ), θα διαπιστώσουμε γνώση της λειτουργίας των οργάνων (φυσιολογία), όπως του στομάχου και της τραχείας, καθώς και τη χρήση διαφόρων φαρμάκων εκτός από εκείνα τα φάρμακα που τοποθετούνταν στις πληγές, υπήρχαν και εκείνα για τις ψυχικές διαταραχές με γνωστότερο το νηπενθές τ' ἄχολον (σκεύασμα από οπιούχες ουσίες), που λάμβανε η Ελένη για να ξεχνά και να πνίγει τη θλίψη και τον πόνο της .

Αττική ερυθρόμορφη κύλικα περ. 500 π.Χ, Berlin, Antikenmuseen

Ο Αχιλλέας επιδένει το τραύμα του Πάτροκλου.

Οι απεικονίσεις ιατρικής επέμβασης είναι πολύ σπάνιες στην ελληνική αγγειογραφία. Ένα από τα γνωστότερα παραδείγματα είναι η εξαιρετική κύλιξ από το Vulci που χρονολογείται περί το 500 π.Χ. και βρίσκεται στην Antikensammlung του Βερολίνου. Ο Αχιλλέας επιδένει με τρυφερότητα τον βραχίονα του Πατρόκλου. Το βέλος που προκάλεσε το τραύμα κείται δίπλα στον Πάτροκλο προαναγγέλλοντας εύστοχα τη μοίρα τόσο του ίδιου όσο και του Αχιλλέα.

Από την Ηράκλεια (Herculaneum, Οικία του Αναγλύφου του Τηλέφου)

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Νάπολης

Σύμφωνα με το δελφικό χρησμό, το τραύμα του Τήλεφου θα θεραπευόταν από αυτόν που το είχε προκαλέσει (ὁ τρώσας καί ἰάσεται). Στο δεξιό τμήμα του ανάγλυφου εικονίζεται ο Αχιλλέας ο οποίος, έχοντας φθάσει πλέον στο βασίλειο του Τήλεφου, συναντά τον γενειοφόρο βασιλιά που κάθεται σε δίφρο στηριζόμενος στο σκήπτρο του.

Ο Αχιλλέας σκύβει με προσοχή πάνω από τον τραυματισμένο μηρό του Τήλεφου και προσπαθεί να ξύσει τη χάλκινη αιχμή του δόρατος του με ένα εγχειρίδιο, χρησιμοποιεί, δηλαδή, ως θεραπευτικό μέσο τη χάλκινη αιχμή του δόρατός του, δηλαδή το όργανο με το οποίο είχε τραυματίσει τον Τήλεφο. Σήμερα είναι γνωστό ότι τα ρινίσματα του χαλκού δημιουργούν στατικό ηλεκτρισμό στην επιφάνεια της πληγής με αποτέλεσμα να σκοτώνονται τα βακτηρίδια.

Μόνωτο κύπελλο α' μισό 1ου αι. μ.Χ.

Βρέθηκε σε τάφο στο Hoby της νήσου Lolland, στη Δανία

Κοπεγχάγη, Εθνικό Μουσείο

Στην κύρια όψη εικονίζεται η σκηνή στην οποία ο νεαρός Φιλοκτήτης έχει μόλις υποστεί το δάγκωμα ενός φιδιού στο αριστερό άκρο πόδι. Καθισμένος σε ένα βραχώδες έξαρμα και υποβασταζόμενος από έναν σύντροφο του, ανασηκώνει με τα δύο χέρια του το αριστερό πόδι προκειμένου να διευκολύνει έναν άλλο νεαρό σύντροφο του, ο οποίος ετοιμάζεται να τού παράσχει τις πρώτες βοήθειες- ο συγκεκριμένος κρατάει σπόγγο με τον οποίο θα πλύνει και θα καθαρίσει το τραύμα. Σε δεύτερο επίπεδο, εικονίζεται ένας ακόμη νεαρός ο οποίος κρατά λεκανίδα με νερό για τον καθαρισμό του τραύματος.

Στην άλλη όψη του αγγείου εικονίζεται η συνέχεια της ιστορίας του Φιλοκτήτη αρκετά χρόνια αργότερα. Ο γενειοφόρος ήρωας, εγκαταλελειμμένος από τους συντρόφους του στη Λήμνο, εικονίζεται καθιστός σε βραχώδες έξαρμα και στηριζόμενος σε βακτηρία, ενώ φέρει επίδεσμο γύρω από το τραύμα στο αριστερό άκρο πόδι. Πρόκειται για τη στιγμή που δέχεται την επίσκεψη της ελληνικής αντιπροσωπείας με επί κεφαλής τον Οδυσσέα, ο οποίος προσπαθεί να τού υφαρπάξει το τόξο και τη φαρέτρα με τα βέλη, δηλαδή τα όπλα που τού είχε χαρίσει ο Ηρακλής και χωρίς τα οποία δεν θα μπορούσαν να κυριεύσουν την Τροία.

"Παροχή ιατρικής βοήθειας στο πεδίο της μάχης"

Αττικός ερυθρόμορφος κωδωνόσχημος κρατήρας 440-410 π.Χ

Από την Καμάρινα της Σικελίας. Οξφόρδη, Μουσείο Ashmolean

Στα αριστερά, ένας γυμνός νέος κάθεται πάνω σε έναν ορθογώνιο δόμο όπου έχει εναποθέσει τη χλαμύδα του, ενώ από τον ώμο κρέμεται ο τελαμώνας. Εκτείνει το δεξί χέρι του προς έναν γενειοφόρο άνδρα, ο οποίος πατά στον δόμο με το αριστερό πόδι του ενώ με τα χέρια του πιάνει και εξετάζει προσεκτικά τον πληγωμένο πήχη και καρπό του συμπολεμιστή του. Τη σκηνή παρατηρεί από δίπλα ένας όρθιος χαλμυδοφόρος νέος που κρατά δόρυ, φορά ψηλά σανδάλια και από τον λαιμό του κρέμεται ο πέτασος.

Στα δεξιά της παράστασης, ένας γενειοφόρος άνδρας τυλιγμένος στο ιμάτιό του στηρίζεται σε βακτηρία και απευθύνεται σε έναν καθιστό νεαρό που ακουμπάει το πηγούνι του στο δεξί χέρι του ενώ από τον ώμο του κρέμεται ο τελαμώνας.

Η Ε. Κεφαλίδου ταυτίζει τον τραυματισμένο νέο με τον Μαχάονα, τον ιατρό των Ελλήνων, ο οποίος είχε τραυματιστεί ελαφρά στο χέρι από τον Πάρι . Εδώ τον εξετάζει ο Ιδομενέας, ένας ώριμος πολεμιστής, ενώ κοντά τους στέκει ο Αχιλλέας. Το άλλο ζεύγος, στα δεξιά, ερμηνεύεται ως ο Νέστωρ που συζητά με τον ανήσυχο Πάτροκλο. Πρόκειται για ένα σημαντικό επεισόδιο που στο τέλος θα οδηγήσει τον Πάτροκλο να μπει στη μάχη.

Πήλινη ανάγλυφη πλάκα 50 π.Χ -50 μ. Χ

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

Στην παράσταση εικονίζονται τρεις γυναίκες που πλαισιώνουν δύο ανδρικές μορφές, οι οποίες αποτελούν και το επίκεντρο της σύνθεσης. Η σκηνή συνήθως ερμηνεύεται ότι απεικονίζει τον Νέστορα που σπεύδει να βοηθήσει τον Μαχάονα.

Στην Ιλιάδα, ο Μαχάων αναφέρεται ως γιος του Ασκληπιού και ως γιατρός που, μαζί με τον αδελφό του, τον Ποδαλείριο, πήγαν από τη Θεσσαλία να πολεμήσουν στην Τροία στο πλευρό των Ελλήνων. Σύμφωνα με τα ομηρικά έπη, ο Μαχάων διδάχθηκε την θεραπευτική τέχνη όχι μόνον από τον πατέρα του αλλά και από τον Χείρωνα, τον δικαιότατο Κένταυρο. Ο Μαχάων είχε θεραπεύσει το τραύμα του Μενέλαου, αλλά και οι γιατροί δεν παρέμεναν αλώβητοι στο πεδίο της μάχης, έτσι, ο Μαχάων λαβώθηκε από την τρίκογχη σαγίτα που εκτόξευσε εναντίον του ο Πάρις (Ιλιάς, Λ 505-507).

Ο Ποδαλείριος, επίσης γιατρός, βρισκόταν στο πεδίο της μάχης και δεν μπορούσε να βοηθήσει τον αδελφό του (Λ 836). Έτσι έσπευσε ο Νέστορας να τον βοηθήσει. Οι συμπολεμιστές του απομάκρυναν γρήγορα τον Μαχάονα από το πεδίο της μάχης για τον λόγο ότι «ένας γιατρός αξίζει όσο πολλοί άλλοι άνδρες» (Λ 510-518). Ο Νέστορας μετέφερε με το άρμα του τον Μαχάονα στη σκηνή του όπου τού πρόσφεραν κρασί και τον έπλυναν. Τελικά, ο Μαχάων σκοτώθηκε κατά το δέκατο έτος της πολιορκίας της Τροίας, ενώ η σορός του μεταφέρθηκε από τον Νέστορα στη Μεσσηνία όπου ετάφη και λατρεύτηκε με ηρωικές τιμές.

Η θεραπεία του τραύματος του Μαχάονα οφείλεται στην Εκαμήδη, η οποία έφτιαξε ένα ρόφημα αναμειγνύοντας κρασί από την Πράμνη μέσα στο οποίο έτριψε κατσικίσιο τυρί και κατόπιν πασπάλισε κριθάλευρο. Μ' αυτό το ποτό γέμισε ένα κύπελλο περίτεχνα διακοσμημένο χρυσείοις ήλοισι - το οποίο, όταν ήταν γεμάτο, μόνον ένας άνδρας δυνατός, όπως ο Νέστορας, μπορούσε να το κρατήσει σταθερά - και έδωσε να πιει ο Μαχάων (Λ 630-640). Στο συγκεκριμένο ανάγλυφο, το βάρος του κυπέλλου ίσως υποδηλώνεται από το γεγονός ότι το κρατούν και οι δύο άνδρες. Πρόκειται για μια σκηνή που σπάνια απεικονίζεται στην αρχαιοελληνική τέχνη.

Θεουργική ιατρική

Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι κυριότεροι εκπρόσωποι της Θεουργικής ιατρικής, όπως ο Ασκληπιός και τα μέλη της οικογένειάς του (Υγιεία, Τελεσφόρος κλπ.) καθώς και άλλοι ήρωες-θεραπευτές όπως ο Αμφιάραος, ο Άμυνος κλπ.

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα Ασκληπιεία (τα ιερά-θεραπευτήρια του Ασκληπιού) που είχαν ιδρυθεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο και στα οποία συνέρρεαν οι ασθενείς-ικέτες αναζητώντας μια θαυματουργή θεραπεία.

Η θεραπεία που προσέφερε ο Ασκληπιός στα πλήθη που συνέρρεαν στα ιερά του, είχε έντονο το θαυματουργό στοιχείο και απαιτούσε οπωσδήποτε την πέρα από τη λογική ανεπιφύλακτη πίστη του ασθενούς στην απεριόριστη δύναμη και ευσπλαχνία του θεού. Στα Ασκληπιεία, προσέφερε θυσίες, ακολουθούσε καθαρτήριες τελετουργίες και λάμβανε ορισμένα φάρμακα που του έδιναν οι ιερείς. Σημαντικό στοιχείο κατά την προπαρασκευή του ασθενούς έπαιζε πάντοτε το νερό, γι’ αυτό και όλα σχεδόν τα Ασκληπιεία είχαν διαμορφωθεί κοντά σε φυσικές πηγές νερού. Ο ασθενής που προσέφευγε στο θεό για θεραπεία, έπρεπε να κοιμηθεί στο άβατο ή εγκοιμητήριο του ιερού. Πολλοί έπρεπε να περάσουν περισσότερες νύχτες εκεί μέσα, έως ότου παρουσιασθεί κάποιο ευτυχές αποτέλεσμα. Έτσι οι στοές κατάκλισης ήταν πάντα γεμάτες από το πλήθος του κόσμου που συνέρρεε στο ιερό. Οι ιερείς έσβηναν τα φώτα, σύστηναν στους ασθενείς να ησυχάσουν και έπειτα τους άφηναν μόνους. Εξαντλημένοι από το μακρύ ταξίδι, με το κεφάλι τους γεμάτο από εικόνες και διηγήσεις που είχαν δει και είχαν ακούσει μέσα στο ιερό, και ξαναμμένοι από την προσμονή, έπεφταν κάποια στιγμή στον ύπνο και ονειρεύονταν. Μόνον έτσι στη διάρκεια του ύπνου συνέβαιναν οι θεραπείες.
Ο θεός ερχόταν προσωπικά, όμορφος και ήρεμος στην όψη, συνοδευόμενος από τους βοηθούς του και τα ιερά του ζώα (π.χ. φίδι ή σκύλος). Πήγαινε από κρεβάτι σε κρεβάτι και ρωτούσε για τις αρρώστιες. Στη συνέχεια θεράπευε με άγγιγμα του χεριού, με εγχείρηση, φάρμακα ή οδηγίες, που τις έδινε στον ασθενή και που εκείνος έπρεπε να τις εκτελέσει στη διάρκεια της ημέρας.
Η ετοιμότητα και η θέληση του ασθενή να θεραπευθεί ήταν πράγματα που ο ίδιος έπρεπε να τα αποδείξει στον Ασκληπιό. Σε όποιον έδειχνε απιστία και κορόιδευε τις θαυματουργικές διηγήσεις, αυτόν ο θεός αρνούνταν να τον βοηθήσει ή και κάποτε τον τιμωρούσε.

http://leipsanothiki.blogspot.gr/2014/01/227.html

Αναθηματικό ανάγλυφο από το Ασκληπιείο του Πειραιά στη δυτική πλαγιά του λόφου της Μουνιχίας, πάνω από το λιμάνι της Ζέας, περ. 400 π.Χ

Στα δεξιά στέκεται η Υγίεια . Μπροστά από την Υγιεία εικονίζεται ο Ασκληπιός, γενειοφόρος, στραμμένος όπως κι εκείνη προς τα αριστερά, ενδεδυμένος με μακρύ ιμάτιο που έχει γλιστρήσει ως το υπογάστριο, ώστε να φανεί γυμνό το εύρωστο και μυώδες σώμα του. Μειλίχιος και πράος, ο θεός απλώνει με μια σχεδόν τρυφερή κίνηση τα χέρια του για να αγγίξει τον ώμο γυναίκας πλαγιασμένης με την αριστερή πλευρά του σώματος της σε κλίνη στρωμένη με δέρμα ζώου. Η κλίνη υπονοεί το άβατο του ιερού, τον χώρο της εγκοίμησης των ασθενών και της εμφάνισης του θεράποντος θεού.

Από τα αριστερά πλησιάζουν τρεις μορφές λάτρεων. Ο πρώτος είναι άνδρας γενειοφόρος ενδεδυμένος με ιμάτιο, ακολουθούμενος από γυναίκα με μακρύ χιτώνα και ιμάτιο, ενώ η τρίτη μορφή τυλιγμένη σε μακρύ ιμάτιο είναι πιθανόν θεραπαινίδα και σχετίζεται με τη φροντίδα του παιδιού που στέκεται δίπλα της. Όλοι υψώνουν το δεξί τους χέρι σε ικεσία για τη θεραπεία της ανακεκλιμένης γυναίκας.

Αναθηματικό ανάγλυφο, 360 π.Χ.

Από το ναό του Αμφιαράου στον Ωρωπό. Αθήνα, Αρχαιολογικό Μουσείο

Αριστερά στέκεται ο Αμφιάραος. Στρέφεται στοργικά προς έναν νεαρό ασθενή, ο οποίος με το αριστερό του χέρι υποβαστάζει τον δεξιό βραχίονα και τον τείνει - με θάρρος και εμπιστοσύνη - προς τον ήρωα-ιατρό για τη θεραπεία του, ίσως μετά από κάποιον τραυματισμό. Ταυτόχρονα, ο Αμφιάραος επεμβαίνει χειρουργικά στον βραχίονα του νέου ή του δένει τον ώμο με επίδεσμο.
Δεξιότερα εμφανίζεται η σκηνή της "εγκοίμησης" του νέου. Πίσω από την πλάτη του ανελίσσεται ένα ιερό θεραπευτικό φίδι, που φαίνεται να γλείφει τον δεξιό του ώμο.

Αναθηματικό ανάγλυφο, β' τέταρτο 4ου αι. π.Χ

Από την περιοχή της Μονής Λουκούς στο Άστρος Κυνουρίας

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ο Ασκληπιός με τους δύο γιους του, Μαχάονα και Ποδαλείριο και τις τρεις κόρες του, Ιασώ, Ακεσώ και Πανάκεια. Αριστερά, εικονίζεται μια οικογένεια λατρευτών με τα παιδιά τους

Αναθήματα

Εκτίθενται αντικείμενα που βρέθηκαν σε αυτά τα ιερά, όπως μαρμάρινα αγαλμάτια του Ασκληπιού και άλλων θεών-θεραπευτών, ανάγλυφα με αφηγηματικές σκηνές εγκοίμησης, πήλινα και μαρμάρινα αναθήματα που απεικονίζουν το πάσχον μέλος του σώματος (πόδια, χέρια, μάτια, στήθη, γεννητικά όργανα), καθώς και ενεπίγραφες μαρμάρινες στήλες στις οποίες καταγράφεται η θαυματουργή θεραπεία ασθενών με την θεϊκή επέμβαση. Όλα αυτά τα αναθήματα – είτε επρόκειτο για τάματα υπέρ της θεραπείας είτε για δείγματα ευγνωμοσύνης για την ίαση που επετεύχθη – βρίσκονταν αναρτημένα στα Ασκληπιεία και στόχευαν τόσο στον εντυπωσιασμό των προσκυνητών όσο και στην ενδυνάμωση της πίστης τους στις θεραπευτικές ικανότητες του θεού.

Πήλινο ρωμαϊκό αναθηματικό ομοίωμα αυτιών αφιερωμένο στον Ασκληπιό.

Περίπου 200 π.Χ. με 200 μ.Χ.

Ο Ασκληπιός, ως ο κατ' εξοχήν θεραπευτής, χαρακτηρίζεται με το επίθετο επήκοος στα ιερά του στην Επίδαυρο και στον Πειραιά. Σύμφωνα με την Παλαγγιά, τα αναθηματικά αυτιά συμβολίζουν τα θεϊκά αυτιά, τα ευήκοα ώτα που τείνει ο θεός στις ικεσίες των πιστών, και όχι τα πάσχοντα όργανα του αναθέτη. Άλλωστε η ακρόαση από τον θεό ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την εκπλήρωση της ικεσίας. (Γιάννης Κουράγιος)

Αναθηματικό ανατομικό ανάγλυφο αφιερωμένο στον Ασκληπιό και στην Υγεία.

Μαρμάρινο ανάγλυφο που βρέθηκε στο βωμό του Ασκληπιού στη Μήλο,

περίπου 150-200 μ.Χ. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

Σκηνή τοκετού

Πήλινο σύμπλεγμα, αρχές 5ου αι. π.Χ από την Κύπρο

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Πιθανότατα, τέτοιου είδους συμπλέγματα, αφιερώνονταν σε ιερά της Μεγάλης Θεάς στην Κύπρο, από γυναίκες που προσέφευγαν σ' αυτήν επιζητώντας τη βοήθειά της κατά τη δύσκολη και επικίνδυνη ώρα του τοκετού.

Ενεπίγραφο αναθηματικό ανάγλυφο, 2ος αι. π.Χ

Αρχαιολογικό Μουσείο Πυθαγορείου Σάμου

Απεικονίζεται γυναικείο κατωκόρμι από το ύψος περίπου του ομφαλού έως το μέσον των μηρών. Η θέση εύρεσης του αναγλύφου υποδηλώνει την ύπαρξη ιερού αφιερωμένου στη θεά Αφροδίτη. Σύμφωνα με την εγχάρακτη επιγραφή, η μαρμάρινη πλάκα αφιερώθηκε στο ιερό της Αφροδίτης από κάποια εταίρα με το όνομα Ζμαράγδι(ο)ν, καθώς η κατάληξη -ιον ήταν δηλωτική ονομάτων εταιρών, ως ευχαριστήριο στη θεά-προστάτιδα του έρωτα, ίσως γιατί την ίανε από κάποια ασθένεια που είχε προκληθεί εξαιτίας του επαγγέλματός της ή για να παρακαλέσει την αρωγή της ή επειδή αναγνώριζε τη δύναμή της επί των συναισθημάτων των ανθρώπων.

Επιστημονική ιατρική

Στην τρίτη υπο-ενότητα παρουσιάζεται η θεραπεία έτσι όπως επιχειρείται μέσα από την ορθολογική, επιστημονική ιατρική, απαλλαγμένη από τις θρησκευτικές αντιλήψεις.

Η άσκηση της Επιστημονικής ιατρικής τεκμηριώνεται μέσα από παραστάσεις αγγείων και αναγλύφων όπου απεικονίζονται σκηνές ιατρικής εξέτασης, αλλά ακόμη και με ανθρωπολογικά κατάλοιπα (λ.χ. κρανία) που φέρουν ίχνη χειρουργικών επεμβάσεων.

Επιτυχημένη εγχείρηση εγκεφάλου πριν από 2.800 χρόνια στα Άβδηρα της Θράκης

Κρανίο γυναίκας με ίχνη χειρουργικής επέμβασης β' μισό 7ου αι. π.Χ.
Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων

Στην πόλη των Αβδήρων, λίγο μετά το 654 π.Χ., ένας ιατρός αντιμετωπίζει μία δύσκολη ιατρική περίπτωση. Όρθιος, και με ιδιαίτερη προσοχή, εξετάζει τη σοβαρή πληγή στο κεφάλι μίας περίπου 20χρονης τραυματία που είναι ξαπλωμένη στο κρεβάτι μπροστά του, με το κεφάλι της γυρισμένο επίτηδες προς το φως του ήλιου. Η συνήθης πρακτική απαιτούσε ο θεραπευτής να ρωτήσει πώς προκλήθηκε το τραύμα.

Στην περίπτωση αυτή, όμως, όχι μόνον ήταν σαφές πώς είχε προκληθεί το τραύμα από την κομματιασμένη σάρκα και τα ματωμένα μαλλιά της, αλλά τού είχαν προλάβει τα νέα πριν φέρουν τη νεαρή στο ιατρείο. Ένα βλήμα, εκτοξευμένο από θρακική σφενδόνη, την είχε χτυπήσει πριν λίγη ώρα στο πίσω μέρος της κεφαλής. Λιπόθυμη και αιμόφυρτη την είχαν τρέξει σε μέρος ασφαλές και αμέσως μετά στου ιατρού. Βρισκόταν κιόλας, τόσο πρόωρα, στο κατώφλι του Άδη; Αν ζούσε, θα μπορούσε άραγε να γίνει ποτέ καλά, όπως πριν;

Η Κλαζομένια υποβλήθηκε σε ιατρική επέμβαση με εφαρμογή της πλέον προηγμένης χειρουργικής τεχνογνωσίας της περιόδου και επέζησε. Από τα οστά της προσδιορίστηκε ότι απεβίωσε από άγνωστη αιτία αρκετά χρόνια μετά τον τραυματισμό και ότι ήταν σχετικά υγιής και σε αρκετά καλή φυσική κατάσταση. (Α. Αγγελαράκης)

Κρανίο γυναίκας. Στην κάτω γνάθο φέρει χρυσή ορθοδοντική συσκευή, πιθανότατα για διόρθωση προβλημάτων σύγκλισης των οδόντων. 4ος αι. π.Χ. Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας

Αττικός ερυθρόμορφος αρύβαλλος, περ.480-470 π.Χ

Παρίσι, Μουσείο Λούβρου

Το αγγείο απεικονίζει τη μοναδική σκηνή ιατρικής εξέτασης που γνωρίζουμε στην αγγειογραφία. Στην κύρια όψη, ένας νεαρός ιατρός, καθισμένος σε καρέκλα, ετοιμάζεται να κάνει φλεβοτομή στον βραχίονα ενός ασθενούς που στέκεται μπροστά του και κοιτάζει με ανησυχία το κοφτερό εργαλείο που κρατάει ο γιατρός.

Πήλινο σύμπλεγμα, 6ος αι. π.Χ

Λευκωσία, Κυπριακό Μουσείο

Το σύμπλεγμα παρουσιάζει σκηνή τοκετού. Βρέθηκε μαζί με άλλα ευρήματα σε σπήλαιο, όπου πιθανότατα λατρευόταν κάποια θεότητα ή θεότητες συνδεδεμένες με την προστασία της γονιμότητας και του τοκετού. Εκτός από αναθήματα, κάποια, ενδεχομένως λειτουργούσαν ως βοηθητικά μοντέλα κατά τη διάρκεια τελετών μύησης και εκπαίδευσης που αφορούσαν στην ενηλικίωση, στη γονιμότητα, στον τοκετό. Τέτοια ειδώλια ενδέχεται να προσφέρονταν και ως ταφικά κτερίσματα, ίσως για να δηλώσουν το επάγγελμα μιας αποβιώσασας μαίας.

Αντίθετα με τα ελληνικά και αιγυπτιακά παραδείγματα, όπου οι σκηνές τοκετού αφορούν ήρωες ή θεούς, στην Κύπρο φαίνεται ότι οι αναπαραστάσεις στα συμπλέγματα αυτά παριστάνουν κοινούς θνητούς. (Ευθυμία Άλφα)

Φάρμακα και εργαλεία

Επίσης εκτίθενται ενεπίγραφα πήλινα και μετάλλινα δοχεία που περιείχαν φυτικά φάρμακα, αλλά και ενεπίγραφα κεραμικά θραύσματα με συνταγές θεραπευτικών σκευασμάτων, καθώς και διάφορα μετάλλινα ιατρικά εργαλεία (σικύες, νυστέρια, μήλες, άγκιστρα, κολποσκόπιο κλπ.) που βρέθηκαν σε τάφους ιατρών, ακόμη και πήλινες θερμοφόρες.

Η θεά της παπαρούνας

Ανακαλύφθηκε το 1936 στο Γάζι της Κρήτης, πιο κάτω από την Κνωσό.

Το διάδημα έχει κάλυκες από παπαρούνες και η θεά έχει βλέμμα εκστασιασμένο.

Κάψες από παπαρούνες φαίνεται να ξεφυτρώνουν από τα μαλλιά της πήλινης θεάς με τα υψωμένα χέρια που λάτρευαν οι Μινωίτες της Κρήτης. «Απεικονίζεται έτσι γιατί παράγει και ελέγχει το φυτό, τις ιδιότητες του οποίου γνώριζε η ίδια, οι υπηρέτες της, ιερείς και ιέρειες, οι γιατροί του ανθρώπινου πόνου, καθώς το γάλα από την κάψα του φυτού είναι το όπιο, ισχυρό παυσίπονο και αναλγητικό».

Χάλκινη κυλινδρική εργαλειοθήκη που περιείχε έξι μήλες. Βρέθηκε στην Πάφο, στον τάφο του χειρουργού. Τέλη 2ου – αρχές 3ου αι. μ.Χ.. Επαρχιακό Μουσείο Πάφου

Θραύσμα με γραπτή επιγραφή «υποκισθίδος χυλός». Πρόκειται για ετικέτα σε δοχείο που περιείχε την αναγραφόμενη φυτική φαρμακευτική ουσία, η οποία χρησιμοποιείτο για την αιμόσταση αλλά και σε προβλήματα του πεπτικού συστήματος. 2ος – 4ος αι. μ.Χ. Επαρχιακό Μουσείο Πάφου

Χάλκινη σικύα (βεντούζα) από τον τάφο του χειρουργού στην Πάφο. τέλη 2ου – αρχές 3ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου.

Ζεύγος πήλινων θερμοφόρων για το δεξί και αριστερό άκρο χέρι. τέλη 1ου αι. π.Χ. – αρχές 2ου αι. μ.Χ., Επαρχιακό Μουσείο Πάφου.

Μνημεία ιατρών

Στον επίλογο της Έκθεσης τιμάται η μνήμη των ιατρών: εκτίθενται ποικίλα μνημεία που απεικονίζουν ιατρούς ή αναφέρονται σ’ αυτούς και στο έργο τους, όπως π.χ. ενεπίγραφες ταφικές στήλες, τιμητικά ψηφίσματα για δημόσιους ιατρούς που ανταποκρίθηκαν στις έκτακτες ανάγκες της πόλης, καθώς και νομίσματα που εκδόθηκαν για να τιμήσουν τη μνήμη σπουδαίων ιατρών, όπως του Γαϊου Στερτίνιου Ξενοφώντα από την Κω.Ήταν ο μόνος, μαζί με τον Ιπποκράτη, το πορτρέτο του οποίου φιγουράρισε στα νομίσματα της αρχαιότητας. Όπως ο Γ. Παπανικολάου του τεστ Παπ στα δεκαχίλιαρα των δραχμών...»

Ενεπίγραφη αναθηματική στήλη 44 - 54 μ.Χ.
Βρέθηκε το 2008 σε ανασκαφή της πόλης της Κω.

Η στήλη φέρει ανάγλυφο φίδι στο ανώτερο τμήμα. Πρόκειται για ανάθημα στους Πατρώους Θεούς, υπέρ υγείας του Κώου ιατρού Γάίου Στερτινίου Ξενοφώντος, υιού του Ηρακλείτου. Ο τιμώμενος αναφέρεται στην αρχή με τρεις ιδιότητες (φίλος του Καίσαρος, φίλος του Κλαυδίου και φίλος του Αυγούστου), που εξαίρουν τη φιλορωμαϊκή ιδεολογία του. Οι υπόλοιπες τέσσερεις αναφέρονται στον πατριωτισμό και στπν ευσέβεια του (υιός του Δήμου, φιλόπατρις, ευσεβής και ευεργέτης της πατρίδας του).

Προτομή Ιπποκράτη, 100-150 μ.Χ

Ostia, Αρχαιολογικό Μουσείο

Πρόκειται για ρωμαϊκό αντίγραφο ενός ελληνικού πρωτότυπου έργου του 3ου αι. π.Χ, που είχε φιλοτεχνηθεί στην Κω, πιθανότατα επ' ευκαιρία της Συλλογής των πραγματειών του μεγάλου ιατρού.

Η μαρμάρινη προτομή του Ιπποκράτη συσχετίστηκε με έναν πεσσό που βρέθηκε επίσης μέσα στον τάφο της Iulia Procula και φέρει ελληνική επιγραφή (σε μετάφραση:"η ζωή είναι σύντομη, μεγάλη είναι η ζωή που περνούν οι άνθρωποι στον Άδη. Η μοίρα φέρνει σε όλους τη βουλή του θεού, όποια κι αν είναι αυτή"). Αυτός που συνέθεσε την επιγραφή στον πεσσό ήθελε να αντιδιαστείλει τη βραχύτητα του βίου με την αιωνιότητα του Κάτω Κόσμου υπενθυμίζοντας την ισότητα όλων των ανθρώπων μπροστά στη μοίρα και την αναγκαιότητα να υποκύψουν όλοι στο πεπρωμένο τους.

Η επιτύμβια στήλη της Φανοστράτης, μέσα 4ου αι.π.Χ

Βρέθηκε στο Μενίδι (Αχαρνές),

Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Κάτω από την παράσταση υπάρχει έμμετρη επιγραφή σε δύο στίχους, στην οποία η Φανοστράτη χαρακτηρίζεται ως μαία και ιατρός:

"Ενθάδε κείται η μαία και ιατρός Φανοστράτη, που σε κανέναν δεν προξένησε λύπη και αφότου απέθανε, οι πάντες την αποζητούν."

Σύμφωνα με μια αρχαία μαρτυρία, στην Αττική απαγορευόταν με νόμο η άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος από σκλάβους και γυναίκες. Το επιτύμβιο όμως μνημείο της Φανοστράτης φανερώνει ότι ο υποτιθέμενος νόμος στην συγκεκριμένη εποχή δεν ήταν σε ισχύ.

Ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη, α' μισό 2ου αι. μ.Χ

Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο

Μαρμάρινη ταφική στήλη του Αθηναίου ιατρού Ιάσονα. Η γνωστή - και σχεδόν μοναδική - ανάγλυφη παράσταση εικονίζει ένα καθιστό ιατρό καθώς εξετάζει έναν όρθιο άρρενα ασθενή. Στο έδαφος, στα δεξιά της παράστασης, εικονίζεται μια υπερμεγέθης σικύα (βεντούζα). Βασικό εργαλείο της παθολογίας σύμφωνα με τη θεωρία των χυμών, η χάλκινη ή γυάλινη σικύα, ήταν το κατ' εξοχήν εργαλείο των ελλήνων και ρωμαίων θεραπευτών και ουσιαστικά αποτελούσε το σήμα κατατεθέν και λαλούν σύμβολο του επαγγέλματός τους.

Ο γλύπτης πέτυχε να συλλάβει την ένταση στην οπτική επαφή ανάμεσα στον ιατρό και τον ασθενή: είναι μια ανήσυχη στιγμή για τον ασθενή, ο οποίος κοιτάζει τον ιατρό στο πρόσωπο αναζητώντας κάποιο καθησυχαστικό σημάδι. Το ίδιο όμως κάνει και ο γιατρός, που αναζητά εύγλωττα σημάδια κυρίως στο πρόσωπο και στα μάτια του ασθενούς, προκειμένου να κάνει διάγνωση και πρόγνωση της κατάστασής του. Τα μάτια εκείνη την εποχή θεωρούνταν ο καθρέφτης της ψυχής και ο αντιπροσωπευτικότερος δείκτης της σωματικής και ψυχικής υγείας.

Η αρχαιότερη μαρτυρία της ύπαρξης δημόσιων ιατρών έρχεται από την Κύπρο

Πινακίδα – συμβόλαιο α' τέταρτο 5ου αι. π.Χ.

Από την ακρόπολη του Ιδαλίου στην Κύπρο. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη Γαλλίας

Πρόκειται για ένα ψήφισμα ανάμεσα στο βασιλιά της πόλης του Ιδαλίου, και τον ιατρό Ονάσιλο μαζί με τους αδελφούς του: ο βασιλιάς και ο δήμος αναλαμβάνουν να πληρώσουν τα ιατρικά έξοδα για την περίθαλψη των τραυματιών κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Ιδαλίου από τους Μήδους και τους συμμάχους τους, τους Φοίνικες του Κιτίου. Αντί χρηματικής πληρωμής, ο Ονάσιλος και τα αδέλφια του θα λάβουν διάφορα βασιλικά εδάφη η κατοχή των οποίων εξασφαλίζεται εφ' όρου ζωής για τους ίδιους αλλά και τους απογόνους τους.

Η επιγραφή της πινακίδας έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, τόσο γλωσσολογικό όσο και ιστορικό. Με τις συνολικώς 31 σειρές, η επιγραφή αποτελεί το εκτενέστερο κείμενο που σώζεται στην κυπριακή συλλαβογράμματη γραφή. Μαρτυρεί επίσης ότι ο βασιλιάς δεν είναι ένας απόλυτος μονάρχης ανατολικού τύπου, αλλά κυβερνά σε διαρκή συμφωνία με το δήμο. Τέλος, αποτελεί την αρχαιότερη μαρτυρία όσον αφορά στην κοινωνική θέση ενός ιατρού σε μια πόλη. Η υψηλή αμοιβή δείχνει την εκτίμηση που έτρεφαν για τους γιατρούς αλλά, ταυτόχρονα, και τη δυσκολία ανεύρεσής τους σε περιπτώσεις εκτάκτων αναγκών.

«Σας καταριέμαι να αποτυγχάνουν οι επεμβάσεις σας»

Κατάδεσμος , β΄μισό 3ου αι. π.Χ

Βρέθηκε στο Μεταπόντιο της Ιταλίας

Εθνικό Αρχαιολογικό μουσείο Τάραντα

Όχι, δεν υπήρχαν φακελάκια στην αρχαιότητα, αν και υπήρχαν πεσκέσια προς τους γιατρούς. Οι γιατροί ήταν ένα κλειστό οικογενειακό επάγγελμα, περνούσε η γνώση από πατέρα σε γιο – δεν μπορούσε ο καθένας να απολαύσει την αίγλη, το κύρος, την ιδιότητα ενός μικρού θεού όπως οι γιατροί εκείνη την εποχή. Ούτε να γίνουν αντικείμενα μίσους όπως οι γιατροί.

Ένα μολύβδινο έλασμα που παρουσιάζεται στην έκθεση φέρει πάνω του μια κατάρα με 17 ονόματα ιατρών! Η κατάρα, κατ'αρχάς, απευθύνεται εναντίον ενός ιατρικού εργαστηρίου:

"αρχικά καταδένω το εργαστήριο αυτών των ατόμων και το καταδένω έτσι να μην λειτουργεί αλλά να παραμένει αδρανές και να υποφέρει από ατυχία"

"με τις κατάρες αυτές καταδένω εκ νέου ώστε να μην μπορούν να εργάζονται αλλά να παραμένουν άνεργοι όλοι οι ιατροί που αναγράφονται στο μολύβδινο έλασμα: Φίλων, Νέαρχος, Δίκαϊς,....."

Οι υποθέσεις για τον άνθρωπο που ήθελε τόσο απεγνωσμένα να τους καταραστεί είναι πολλές: Είτε κάποιος δυσαρεστημένος ασθενής, είτε ανταγωνιστές γιατροί, είτε (το πιθανότερο) κάποιος βοηθός ιατρού που εκδίωξε η συγκεκριμένη συντεχνία των 17 γιατρών. Συνήθως βοηθοί γιατρού ήταν μορφωμένοι δούλοι, ενώ κατάρες έκαναν κυρίως πόρνες, απατημένοι, ταβερνιάρηδες, δούλοι, όχι πάντως γιατροί...)