Η ανδροκρατία στο θέατρο

Με αφορμή ερωτήσεις, απορίες, κρυφοχαμόγελα, υπαινιγμούς - ενδείξεις του πόσο ξενίζει τους μαθητές και όχι μόνο - η ανδροκρατία στο αρχαίο θέατρο, και αφού το υποσχέθηκα,  επανέρχομαι με έρευνα και στοιχεία.

Διαβάστε λοιπόν ένα σχετικό άρθρο του Κώστα Γεωργουσόπουλου δημοσιευμένο στα ΝΕΑ στις 28 Ιουλίου 2012, με αφορμή τη φετινή παράσταση "Οιδίπους Τύραννος" του λιθουανού σκηνοθέτη Τσέζαρις Γκραουζίνις με άντρες υποκριτές (Αιμίλιος Χειλάκης, Κωνσταντίνος Μαρκουλάκης, Χρήστος Σαπουντζής, Κώστας Κορωναίος, Αλμπέρτο Φάις, Γιάννης Τσεμπερλίδης, Παναγιώτης Εξαρχέας, Ονίκ Κετσογιάν)

Ανταλλαγή φύλων

 

ΡΕΠΟΡΤΑΖ: Γράφει ο Κώστας Γεωργουσόπουλος

 

   Την περίοδο της χούντας που είχα εξωπεταχτεί δυσμενώς στο Γυμνάσιο Κρανιδίου είχα τη σπάνια τύχη το 1968, γύρω στον Μάρτιο, να δω να παίζεται από μπουλούκι της περιοδείας στον κλειστό κινηματογράφο της πόλης η «Γκόλφω» από άντρες ηθοποιούς κυρίως. Τον πρωταγωνιστικό ρόλο τον υποδυόταν γηραιά θεατρίνα, αλλά τους άλλους γυναικείους ρόλους νεανικούς και ηλικιωμένους άντρες. Μερικοί μάλιστα δεν θυσίαζαν ούτε το μουστάκι τους. Απλώς κατά το μακιγιάζ έβαζαν πάνω στον παχύ μύστακα πολύ μέικαπ αλλά προφίλ το πράγμα κραύγαζε!

Πρέπει να πω βέβαια σε μια εποχή που ακόμη και το απομονωμένο επαρχιακό κοινό δεν ήταν αποκομμένο από τα νέα ήθη στην υποκριτική τέχνη, ήδη είχαν μονοπωλήσει τη θεαματικότητα η φρέσκια εκείνη την εποχή τηλεόραση και τα πρώτα σίριαλ, το κοινό της κωμόπολης δεν εξανέστη ούτε δυστρόπησε με την παλαιάς κοπής αυτή διανομή.

Θα έλεγα μάλιστα πως το χάρηκε κιόλας πράγματι, αφού εξεφράσθη και ευνοϊκά για μερικούς έμπειρους στο είδος θεατρίνους, κυρίως εκείνους που έπαιζαν τις γριές!

Αν έκανα αυτόν τον πρόλογο είναι για να σχολιάσω όχι αρνητικά αλλά με κριτήρια κοινωνιολογικά και αισθητικά ακόμη και σήμερα και όχι μόνο για τις ανάγκες των περιοδευόντων θιάσων αλλά και στα φεστιβαλικά και επιδαύρια ήθη, παραστάσεις με αμιγώς ανδρικές ή θηλυκές διανομές. Πρόσφατα παραδείγματα: ένας Οιδίποδας με άντρες υποκριτές και μια Ερωφίλη με γυναίκες. Προσωπικά δεν έχω καμιά ούτε ιδεολογική ούτε αισθητική αντίρρηση. Γνωρίζουμε πως στην αυγή του θεατρικού φαινομένου, στην Αρχαία Αθήνα, οι τραγωδίες και οι κωμωδίες και τα σατυρικά δράματα παίζονταν από άντρες. Οι λόγοι βέβαια τότε ήταν καθαρά κοινωνικοί.

Η θέση της γυναίκας ήταν μόνον στον οίκο, στον γυναικωνίτη, σε λίγες θρησκευτικές εορτές ή στα πορνεία. Οι τελευταίες μάλιστα αλλά και οι «σοβαρότερες» εταίρες συνήθως ήταν αλλοδαπές. Η περίφημη σύντροφος του Περικλή, η Ασπασία, ήταν Μιλησία. Η αγορά δεν έβλεπε γυναίκες. Η Βουλή, η Εκκλησία του Δήμου, τα δικαστήρια, τα γυμναστήρια είχαν αποκλειστικά πλήρωμα ανδρικό. Η ανδροκρατία στο θέατρο κρατάει έως τα χρόνια της Αναγέννησης. Αλεξάνδρεια, Ρώμη, Μεσαίωνας στοιχειώνονται από τις δυναστείες των μίμων. Οταν ξεμύτιζαν πού και πού μιμάδες (ακόμη και στο Βυζάντιο) τις ταύτιζαν με τις πόρνες• στο Βυζάντιο οι κοινές γυναίκες ονομάζονταν «θυμελικές»!

Ακόμη και στην Αναγέννηση και στις πρώτες επαγγελματικές θεατρικές γκρούπες η σύνθεση ήταν κυρίως οικογενειακή, συνήθεια που έως τις μέρες μας διασώζεται στο τσίρκο.

Μετά την ελληνική επανάσταση η πρώτοι θίασοι ήταν με αντρικές διανομές. Πού και πού σκάριζαν μερικές δακτυλοδεικτούμενες γυναίκες. Και δεν είναι τυχαίο πως ο Σιδέρης εντόπισε την πρώτη γυναίκα στο παλκοσένικο στη Σύρα, λιμάνι μοναδικό τότε στη Μεσόγειο με αστικό και εμπορικό πληθυσμό και, άρα, ανοιχτά ανεκτά ήθη. Εκεί εξάλλου εντοπίζεται και η πρώτη θεατρική συγγραφέας της νεώτερης Ελλάδος, η Ευανθία Καΐρη, αδελφή του Θεόφιλου! Αλλά και οι πρώτοι επαγγελματικοί θίασοι της Ελλάδας μετά το 1850 αποτελούνταν από οικογένειες, σύζυγοι και αδελφοί, γαμπροί και νύφες. Π.χ. ο Δημήτριος Κοτοπούλης και η γυναίκα του Ελένη θιασάρχες είχαν τρεις κόρες θεατρίνες με γνωστότερη τη Μαρίκα. Ο Ταβουλάρης, ο Αλεξιάδης, κ.λπ.

Το 1953 είδα στη Λαμία «Λυσιστράτη» μόνο με άντρες ηθοποιούς, θίασος των Αδελφών Μάνου. Σ' όλον τον 20ό αιώνα υπήρχαν θίασοι με άντρες πρωταγωνιστές σε γυναικείους ρόλους όπως ο περίφημος Ροζάιρον και ο Χριστοδούλου. Στο Θεατρικό Μουσείο υπάρχει φωτογραφία του Χριστοδούλου ως Εντα Γκάμπλερ. Ηταν οι περίφημοι «μεταμορφωτές» (παρενδυτικοί).

Οταν το 1975 ο Ευαγγελάτος πρώτος αυτός από τους νεώτερους σπουδασμένους ηθοποιούς ανέβασε στο Φεστιβάλ Αθηνών στο Ηρώδειο τη «Λυσιστράτη» (με Λ. Βογιατζή, Λογοθέτη, Μπουσδούκο, Σταυράκη κ.λπ.) ως μια αγαπητική αναφορά στην παλιά συντεχνία των μπουλουκιών και το απόλυτο λαϊκό θέατρο άνοιξε πια ο δρόμος. Ο Καρακατσάνης ανέβασε «Λυσιστράτη» αμιγώς με άντρες στην Επίδαυρο και ο Ρήγας «Λυσιστράτη» επίσης στη Δωδώνη με αμιγώς γυναικείο θίασο. Ο Μπέζος, ο Χαραλαμπόπουλος έλαμψαν στον ίδιο ρόλο.

 


Πρόσφατα παίχτηκε έργο της Αγκαθα Κρίστι με άντρες και φέτος κιόλας το «Περιμένοντας τον Γκοντό» με γυναίκες.

Βεβαίως αυτές οι απόπειρες δεν έχουν καμία σχέση με την ανάγκη που οδηγούσε τους αρχαίους έως και τον Μεσαίωνα να αποκλείουν τις γυναίκες από το θεατρικό σανίδι.

Τώρα οι λόγοι είναι κυρίως και καθαρά αισθητικοί και καμιά φορά και οικονομικοί ή και αγοραία προκλητικοί. Προσπερνώ το τελευταίο.

Ο Σαίξπηρ επίσης έγραφε όλα του τα έργα για δώδεκα όλους κι όλους άντρες ηθοποιούς. Μ' αυτούς τους δώδεκα παίζονται έργα με ακόμη και 25 ρόλους ανδρικούς και γυναικείους. Και βέβαια ομοίως όλο το ελισαβετιανό θέατρο.

Τι είναι εκείνο που ερεθίζει σημερινούς διαβασμένους σκηνοθέτες να καταφεύγουν σε τέτοιους τολμηρούς αναχρονισμούς;

Σε μια παλιά εισήγησή μου στα Συμπόσια των Δελφών είχα αναφερθεί στο φαινόμενο όσον αφορά την τεχνική των αρχαίων δραματικών ποιητών. Ελεγα λοιπόν τότε πως ο Αισχύλος κι ο Αριστοφάνης γράφοντας Κλυταιμνήστρα ή Λυσιστράτη γνώριζαν πως ο ρόλος θα ερμηνευτεί από άντρα υποκριτή.

Τι σήμαινε αυτό; Πως ο ρόλος, ανεξάρτητα αν ο ένας αναφερόταν σε μυθικό πρόσωπο και ο άλλος σε σύγχρονη Αθήνα δεν θα έπρεπε να δίνει λαβές στον υποκριτή να μιμηθεί κοινωνιολογικά γνωρίσματα στον χαρακτήρα ή τη μορφή. Πράγματι, εκείνοι οι ρόλοι δεν έχουν περιγραφικά ή συμπεριφορικά απεικάσματα και ο ηθοποιός πρέπει να μιμηθεί όχι τα συμφραζόμενα των κοινωνικών ηθών, της μόδας και των τυπικών γυναικείων χειρονομημένων λόγων, αλλά τη γυναικεία φύση ως σωματική έκφραση του συναισθηματικού τους κόσμου.

Μέγα μάθημα αυτής της μίμησης ήταν η «Μήδεια» του μεγάλου ιάπωνα ηθοποιού Χίρα που είδαμε και στην Αθήνα, όπου έπλασε το θήλυ χωρίς ακκίσματα ή πόζες ή κοινωνικό κώδικα συμπεριφοράς.

ΝΕΑ,  28 Ιουλίου 2012

Και ολίγη ιστορία......

535 π.Χ., Αθήναι. Γένεση του αρχαίου ελληνικού δράματος. Τους γυναικείους ρόλους σε τραγωδίες και κωμωδίες θα ερμηνεύουν άνδρες με μάσκες.

16ος- 17ος αιώνας, Αγγλία. Νέοι άνδρες ερμηνεύουν τους γυναικείους ρόλους στα έργα του Σαίξπηρ, του Μάρλοου, του Τζόνσον, των προκατόχων και επιγόνων τους, σε όλη την ακμή και παρακμή του ελισαβετιανού και ιακωβιανού θεάτρου.

16ος αιώνας, Ιταλία. Η αυτοσχεδιαστική κομέντια ντελ άρτε φέρνει τον ηθοποιό στο προσκήνιο και επιτρέπει στις γυναίκες να εμφανίζονται στη σκηνή. Η Ιζαμπέλα Αντρεΐνι, από τις γνωστότερες ηθοποιούς της πρώτης περιόδου.

1629, Ιαπωνία. Στο παραδοσιακό θέατρο Καμπούκι αποκλείονται οι γυναίκες από τη σκηνή. Μόνο ώριμοι άνδρες επιτρέπεται να συμμετέχουν στις παραστάσεις του.

1629, Αγγλία. Γαλλίδες ηθοποιοί εμφανίζονται στην Αγγλία.

1660, Αγγλία. Παλινόρθωση της βασιλείας. Επιτρέπεται στις γυναίκες να παίξουν στο θέατρο.
Μάργκαρετ Χιουζ: η πρώτη επαγγελματίας ηθοποιός.

1821, Ζάκυνθος. Εμφανίζεται στην Ζάκυνθο η θεωρούμενη πρώτη Ελληνίδα ηθοποιός Αικατερίνη Βιαγκίνη.

 θέατρο, théâtre, teatro, theater, theatre… world