Ψ Ἆθλα ἐπί Πατρόκλῳ (Αθλητικοί αγώνες προς τιμήν του Πάτροκλου)

Hamilton, Ο Αχιλλέας θρηνεί τον Πάτροκλο

• Ενώ οι Τρώες θρηνούν για τον Έκτορα, οι Αχαιοί επιστρέφουν στα πλοία για να φάνε και να ξεκουραστούν. Ο Αχιλλέας, ξαπλωμένος στην ακρογιαλιά ανάμεσα στους Μυρμιδόνες του, στενάζει, ώσπου κατάκοπος καθώς ήταν, βυθίζεται σε ζωογόνο ύπνο. Στο όνειρό του εμφανίζεται ο Πάτροκλος, παραπονούμενος ότι τον ξέχασε και του δίνει οδηγίες: να τον ενταφιάσει γρήγορα και να φροντίσει για την τοποθέτηση των οστών τους στον ίδιο αμφορέα.

• Ο Αχιλλέας υπόσχεται ό,τι του ζητάει και προσπαθεί μάταια να τον κλείσει στην αγκαλιά του: 

"Και τες αγκάλες άπλωσεν αλλ’ έπιασεν αέρα.

Ότ’ η ψυχή κάτω απ’ την γην ωσάν καπνός εχάθη

τρίζοντας. Και ο Αχιλλεύς πετάχθη σαστισμένος.

Κτύπησε τες παλάμες του και με παράπον’ είπε:

«Θεοί μου, και στην κατοικιά του Άδη, καθώς βλέπω

είναι ψυχή και φάντασμα, αλλά δεν έχει σπλάχνα.

Ότ’ η ψυχή του δύστυχου Πατρόκλου μου οληνύκτα

μ’ εκείνον απαράλλακτη επάνω μου εστεκόταν

και μου παράγγελνε πολλά, στα δάκρυα της πνιγμένη."

                  (Ραψωδία Ψ  στ.99-107, μτφρ. Ι. Πολυλάς)

• Ο θρήνος των συντρόφων συνεχίζεται όλη νύχτα. Την αυγή της 28ης μέρας της Ιλιάδας ετοιμάζεται η πυρά του Πάτροκλου και γίνονται νεκρικές θυσίες και προσφορές· θυσιάζονται και δώδεκα νεαροί Τρώες που είχαν συλληφθεί στον ποταμό. Μεταξύ των άλλων προσφορών, ο Αχιλλέας κόβει τα ξανθά του μαλλιά, συμβολικό σημάδι της δύναμής του, και τα αποθέτει πάνω στο φέρετρο. Βάζει φωτιά και απευθυνόμενος στον Πάτροκλο βγάζει φωνή μεγάλη: 

«Χαίρε μου, ω Πάτροκλε, και αυτού που ευρίσκεσαι στον Άδη

ότι όλα όσα σου’ταξα τα τελειώνω τώρα.

Αγόρια δώδεκα λαμπρά των ανδρειωμένων Τρώων

το πυρ τα τρώγει όλα με σε, και του πυρός δεν δίδω

τον Πριαμίδην Έκτορα τροφή αλλά των σκύλων.»

              (Ραψωδία Ψ  στ.179-183, μτφρ. Ι. Πολυλάς)

Η σφαγή των Τρώων αιχμαλώτων μπροστά στον τάφο του Πάτροκλου. 

Η σφαγή αιχμαλώτων στα ομηρικά χρόνια
Στην Ελεύθερνα, 30 χλμ νοτιοανατολικά του Ρεθύμνου, είναι θαμμένη μια από τις σημαντικότερες πόλεις του νησιού, ανάμεσα στην Κνωσό και την αρχαία Κυδωνία. Στην πανεπιστημιακή ανασκαφή που ξεκίνησε το 1985 η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει, ανάμεσα στ’ άλλα ευρήματα, ένα νεκροταφείο των γεωμετρικών χρόνων με πλούσια κτερίσματα. Στη νεκρόπολη αυτή των ομηρικών χρόνων, μοναδική στο χώρο της Μεσογείου, κάθε ταφή έχει και τη δική της διήγηση.

Μια από τις ταφές αυτές αποτελεί ίσως τη λύση στη διαφωνία του Πλά­τωνα και του Αριστοτέλη για το αν οι Έλληνες σφάζουν τους αιχμαλώτους πολέμου. Μιλάει ο αρχαιολόγος καθηγητής του πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκος Σταμπολίδης: «Δεν αναφερόμαστε σε ανθρωποθυσίες αλλά στο δίκαιο του πολέμου, σε τελετουργική εκ­δίκηση. Βρήκαμε δίπλα στην ταφική πυρά ενός πρίγκιπα, ο οποίος έχασε τη ζωή του στη μάχη, το σκελετό ενός άλλου άνδρα που πρέπει να ήταν δεμένος πισθάγκωνα. Εκεί ήταν και ένα μαχαίρι, ένα πελέκι, μία ακονόπετρα. Ίχνη του κρανίου του εντοπίστηκαν αργότερα στα πόδια του πρίγκιπα και ήταν καψα­λισμένα από την πυρά, γεγονός που μαρτυρά τη συγχρονία των γεγο­νότων. Ήταν ένας αιχμάλωτος πο­λέμου που σφαγιάστηκε σε αντί­ποινα. Ένας από τους εργάτες της ανασκαφής μου είπε τότε την ιστο­ρία του Στεφανογιάννη, του Κρη­τικού ήρωα που εκτέλεσαν οι Γερ­μανοί στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Έλληνες συμπολεμιστές του είδαν ποιος Γερμανός τον σκότωσε, μπή­καν νύχτα στον στρατώνα των εχ­θρών, τον απήγαγαν και τον σκό­τωσαν πάνω στον τάφο του Στεφα­νογιάννη για αντίποινα».

Ελεύθερνα, η καρδιά της αρχαίας Κρήτης, της Μ. ΠΟΥΡΝΑΡΑ, Καθημερινή, 8-9-2013

• Εφόσον το τυπικό του πένθους βασίζεται στη νίκη κατά του αντιπάλου, τα πάντα πρέπει να αφαιρεθούν από τον έναν, τα πάντα πρέπει να δοθούν στον άλλον. Η Αφροδίτη μαζί με τον Απόλλωνα ωστόσο θα φροντίσουν ώστε το σώμα του Έκτορα να μείνει αλώβητο: 

«Ταύτα φοβέριζε, αλλ’ αυτόν σκυλιά δεν επλησιάζαν

ημέρα νύχτα τα’διωχνεν  η αθάνατη Αφροδίτη

και μ’ άφθαρτο τον ράντιζε τριανταφυλλένιο λαδι

να μη γδαρθεί το σώμα του, ως το’σερνε ο Πηλείδης.

Και μαύρο από τον ουρανόν στην πεδιάδα ο Φοίβος

κατέβασ’ ένα σύννεφο, κι εσκέπασε το μέρος

όλον όσ’ έπιανε ο νεκρός, να μη μπορεί του ηλίου

η δύναμις τα νεύρα του να φρύξει και τα μέλη.»

               (Ραψωδία Ψ  στ.184-191, μτφρ. Ι. Πολυλάς)

Henri Motte, Η Αφροδίτη ραντίζει το σώμα του Έκτορα για να μείνει αλώβητο

• Η νεκρική πυρά καίει όλη νύχτα και ο Αχιλλέας ακούραστος κάνει σπονδές ως το πρωί. Τότε σβήνει η φωτιά και πέφτει κι αυτός για ύπνο. Το πρωί της 29ης μέρας, με εντολή πάλι του Αχιλλέα ολοκληρώνεται η διαδικασία της ταφής: σβήνεται η φωτιά, περισυλλέγονται τα οστά, τοποθετούνται σε χρυσό αγγείο και παίρνουν τη θέση τους στο καλύβι του Αχιλλέα περιμένοντας και τα δικά του οστά. Στον τόπο της ταφής υψώνεται τύμβος τέτοιος που ταιριάζει στην περίσταση και ο οποίος, μετά το θάνατο και του Αχιλλέα θα γίνει ψηλότερος και φαρδύτερος. 

• Αν και ο Αχιλλέας δεν πεθαίνει μέσα στην Ιλιάδα, ο θάνατός του μας υποβάλλεται με πολλούς τρόπους. Έτσι ο θάνατος, ο αγώνας για το νεκρό και η ταφή του Αχιλλέα, μεταποιήθηκαν – όπως πιστεύει ο Schadewaldt – σε θάνατο , αγώνα και ταφή του Πάτροκλου. Αν και σκοπός είναι να τιμηθεί ο Πάτροκλος και να γίνει δεκτή η ψυχή του στον Κάτω Κόσμο, εκείνος που προβάλλει σ’ όλη αυτή τη διαδικασία είναι ο Αχιλλέας, που εκδηλώνει ενεργητικά τον πόνο και την αγάπη του για το φίλο.

Ύστερα ο Αχιλλέας οργανώνει αθλητικούς αγώνες προς τιμήν του Πάτροκλου σε οκτώ αγωνίσματα:

αρματοδρομία

πυγμαχία

    

πάλη

δρόμος

μονομαχία με δόρατα

δισκοβολία

τοξοβολία

ακοντισμός

Ο ήρωας αθλοθετεί ακριβά δώρα όχι μόνο για τους νικητές αλλά για όσους παίρνουν μέρος στους αγώνες.

Οι αθλητικοί αγώνες αποτελούν μια πρωτότυπη επινόηση του ποιητή με πολλαπλή σημασία:

·         Εντάσσονται στα πλαίσια των νεκρικών τιμών για τον Πάτροκλο, του οποίου το όνομα ακούγεται κάθε τόσο ή γίνεται λόγος γι αυτόν.

·         Δημιουργούν ένα ανακουφιστικό διάλειμμα ανάμεσα στο θρήνο για τον Πάτροκλο και το θρήνο για τον Έκτορα.

·         Συμπληρώνουν τη φυσιογνωμία του Αχιλλέα και δείχνουν τη συμφιλίωσή του με τους συμπολεμιστές του. Έτσι δημιουργείται ένα κλίμα ενότητας στο στρατόπεδο των Αχαιών, απαραίτητο στους τελευταίους αγώνες  για την κατάληψη της Τροίας.

·         Μας βοηθούν να ξαναθυμηθούμε τις ικανότητες αλλά και τις αδυναμίες του χαρακτήρα των Αχαιών σε αγώνες ειρηνικούς αυτή τη φορά και λίγο πριν τελειώσει το έπος .

·         Αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο του πολιτισμού της εποχής, το αρχαιότερο κείμενο για την ιστορία των αθλητικών αγώνων, αλλά και μια εικόνα της ιπποτικής κοινωνίας των «ευγενών» Ελλήνων του 8^ου π.Χ αιώνα.