Ευριπίδη Ελένη: Ο αντιπολεμικός χαρακτήρας του έργου
Σάββατο 13 Απριλίου 2013
Ραψωδία Ω Ἕκτορος λύτρα
Οι αγώνες τελειώνουν και οι Αχαιοί δειπνούν και κοιμούνται. Μόνο ο Αχιλλέας μένει ξάγρυπνος, πολιορκημένος από τις μνήμες και τον πόνο του φίλου, τον οποίο θρηνεί ασταμάτητα. Για έντεκα μέρες , κάθε αυγή πετιέται αλλόφρων και ξεσπά σε κακοποίηση του νεκρού Έκτορα με απάνθρωπη αγριότητα, τέτοια που προκαλεί την αγανάκτηση των θεών.
Κι
έξαφνα εσηκώνονταν και στο ακρογιάλι μόνος
παράδερνε
και της αυγής άμ’ έβλεπε τα πρώτα
ροδίσματα
στην θάλασσαν και στ’ ακρογιάλια πέρα,
τους
ταχείς ίππους έζευε και οπίσω από τ’ αμάξι
σφικτόδενε
τον Έκτορα συρτόν και αφού τρεις γύρες
ολόγυρα
τον έσερνε στου φίλου του τον τάφον,
εις
την σκηνήν του ησύχαζε, κι επίστομα στο χώμα
τον
άφηνεν. Αλλ΄ασχημιές δεν πάθαινε το σώμα,
ότι
τον άνδρα και νεκρόν τον ελυπείτ’ ο Φοίβος
και
τον εσκέπαζε με την χρυσήν αιγίδα
να
μη γδαρθεί το σώμα του στα χώματα συρμένο.
(Ραψωδία Ω στ.12-21, μτφρ. Ι. Πολυλάς)
Τη δωδέκατη μέρα και 41η μέρα της Ιλιάδας ο Δίας καλεί τη Θέτιδα και τη στέλνει να πείσει το γιο της να δεχτεί λύτρα και να παραδώσει το νεκρό Έκτορα στον πατέρα του. Η Θέτιδα συναντάει για άλλη μια φορά το γιο της, να κλαίει πάλι και του ανακοινώνει την εντολή του Δία και δική της ταυτόχρονα επιθυμία. Ο Αχιλλέας, ώριμος και ο ίδιος να το πράξει, υποτάσσεται αδιαμαρτύρητα στην εντολή του μεγάλου θεού.
Και ο πτεροπόδης Αχιλλεύς απάντησέ
της κι είπε:
«Ας γίνει, ας λάβει τον νεκρόν όποιος τα λύτρα φέρει,
αφού του Ολύμπου ο θεός το θέλει, το προστάζει.»
(Ραψωδία Ω στ.138-140, μτφρ. Ι. Πολυλάς)
Η Ίριδα μεταφέρει την εντολή του Δία και τη
μεταφέρει αυτολεξεί στον Πρίαμο, τον οποίο ενθαρρύνει κιόλας:
Να
ξαγοράσεις θέλει ο Ζευς τον Έκτορα τον θείον
και
δώρα για να ημερωθεί να φέρεις του Αχιλλέως.
Θα
υπάγεις μόνος και με σε άλλος κανείς των Τρώων.
Ένα
να έχεις κήρυκα σιμά σου γηραλέον
να
κυβερνά την άμαξαν, που έπειτα στην πόλην
θα
φέρει αυτόν που εφόνευσεν η λόγχη του Πηλείδη.
Και
μη φοβάσαι θάνατον ή άλλο τι να πάθεις,
σιμά
σου θα’χεις τον Ερμήν που θα σε προβοδήσει
πάντοτε
ώσπου στο πρόσωπον να ιδείς τον Αχιλλέα.
Και
αφού συ αφήσεις την σκηνήν δεν θέλει σε φονεύσει
ο
Αχιλλεύς και μάλιστα θα σε φυλάξει απ’ όλους,
μήτε
τρελλός, μήτε μωρός, μήτε κακούργος είναι
και
ως πρέπει θα ελεηθεί τον σεβαστόν ικέτην.».
(Ραψωδία Ω στ.175-187, μτφρ. Ι. Πολυλάς)
 |
| Felice Giani 1758-1823: Iris e Priamo. Pinacoteca Nazionale, Bologna. |
Ο γέροντας βασιλιάς της Τροίας ξεκινά αμέσως με πλούσια δώρα και με τη συνοδεία του κήρυκα Ιδαίου για το στρατόπεδο των Αχαιών.
 | ||||
Ο Δίας του στέλνει τον Ερμή και τον οδηγεί
με ασφάλεια ως τη σκηνή του Αχιλλέα. Όταν ο Πρίαμος μπαίνει στη σκηνή του
Αχιλλέα, ο ήρωας και οι σύντροφοί του εκπλήσσονται.
Μετά το πρώτο ξάφνιασμα, ο Αχιλλέας φέρεται με φιλόξενη διάθεση και σεβασμό στο γέροντα βασιλιά. Προστάζει τις δούλες να πλύνουν και να ντύσουν τον νεκρό, ενώ παρακινεί τον Πρίαμο να δειπνήσει μαζί του. Μετά το κοινό δείπνο των δύο αντρών, ο Αχιλλέας διατάζει να στρώσουν κρεβάτι για το φιλοξενούμενο στο υπόστεγο της σκηνής και υπόσχεται ενδεκαήμερη ανακωχή για να ταφεί ο Έκτορας.
Στίχοι 468 – 677 Η συνάντηση Πρίαμου και Αχιλλέα
 |
| Alexandr Ivanov, Ο Πρίαμος ικετεύει τον Αχιλλέα |
- Επικίνδυνη και παράτολμη η επίσκεψή του στη σκηνή του Αχιλλέα (στ. 519-521, 559-571, 583-586, 651-656).
- Ταπείνωση, αυθόρμητη αντίδραση έξω από τα όρια της απρόσωπης – τυπικής ικεσίας, τραγική θέση χαροκαμένου πατέρα που φιλάει τα «ανδροφόνα χέρια» του εχθρού του.
- Με τον ικετευτικό του λόγο: δημιουργεί έντονα συγκινησιακή ατμόσφαιρα στοχεύοντας στο συναίσθημα του Αχιλλέα. Του θυμίζει τον πατέρα του, παραλληλίζει τη μοίρα του Πηλέα με τη δική του επιμένοντας στη διαφορά – εκείνος μπορεί να χαίρεται και να ελπίζει, ο Πρίαμος όμως όχι – εκθέτει το σκοπό του με έμφαση στα πλούσια λύτρα, εκλιπαρεί για συμπόνια επικαλούμενος τους θεούς και τη μνήμη του πατέρα του, στοιχείο κλειδί της σκηνής με το οποίο κλείνει έτσι όπως άνοιξε το λόγο του.
- Στη δευτερολογία του ξεθαρρεύει χάρη στην απροσδόκητα συμπονετική ανταπόκριση του Αχιλλέα, εκφράζει αδημονία να δει το νεκρό γιο του, προτρέπει τον Αχιλλέα να πάρει τα δώρα και να τα χαρεί στην πατρίδα του (επική ειρωνεία, στ.556-7) ευγνωμονώντας τον για τη γενναιοψυχία του να του χαρίσει τη ζωή.
Αχιλλέας – συμφιλιωτική διάθεση απέναντι στο γηραιό πατέρα
- Λυγίζει στη θύμηση του πατέρα του, που ούτε νεκρό δε θ’ αγκαλιάσει το μοναχογιό του και απωθεί με στοργή από την ταπεινωτική στάση του ικέτη το γέροντα για να αναλυθεί μαζί του σε δάκρυα.
- Εκδηλώνει τον οίκτο και το θαυμασμό του για την τόλμη και το κουράγιο του Πρίαμου.
- Τον παρηγορεί αποδίδοντας ξεκάθαρα την ευθύνη για το κακό στους θεούς.
- Τον συμβουλεύει να οπλιστεί με υπομονή και καρτερία αποδεχόμενος τον πόνο του θανάτου ως συνοδευτικό της ανθρώπινης μοίρας.
- Λυτρώνει τον Έκτορα αποδίδοντας ο ίδιος τις πρώτες νεκρικές τιμές με τρυφερότητα και φροντίδα (στ.588-9).
- Παραθέτει πλούσιο δείπνο, εκφράζει το θαυμασμό του στην αγαθή μορφή και τα γνωστικά λόγια του συνετού γέροντα.
- Ικανοποιεί με ηγεμονικό αλλά και ακίνδυνο τρόπο το αίτημα του Πρίαμου για ύπνο (έξω από τη σκηνή για δική του ασφάλεια).
- Παραχωρεί εκεχειρία έντεκα ημερών για την ταφή του Έκτορα, επισφραγίζοντας τη συμφιλίωση με μια φιλική χειραψία.
 |
| Ο Πρίαμος ικετεύει τον Αχιλλέα για τη σορό του Έκτορα, Gavin Hamilton, 1775 |
Συμπέρασμα:με τη λύτρωση του Έκτορα ο Αχιλλέας αποκαθίσταται ηθικά και ανυψώνεται στη συνείδησή μας. Δεν είναι μόνο ο σκληρός και ανελέητος πολεμιστής, αλλά διαθέτει ανθρωπιά, ιπποτικό πνεύμα, μεγαλοψυχία και ευγενικό ήθος.
 |
| Πρίαμος και Αχιλλέας, Jules Bastien-Lepage, 1876 |
- Ο κοινός θρήνος Πρίαμου, Αχιλλέα (στ. 510-513) φανερώνει την κοινή μοίρα του πολέμου για νικητές και ηττημένους. Ο πόνος ενώνει δυο ανθρώπους που τους χωρίζουν τόσα πολλά.
- Ο Αχιλλέας, ήρωας που αφάνισε πλήθος εχθρών, ομολογεί με στοχαστική διάθεση τον πόνο του κατακτητή μακριά από την πατρίδα, τα αγαπημένα πρόσωπα, τις χαρές της ειρηνικής ζωής. Διπλή η συμφορά του πολέμου, καθώς ο κατακτητής βασανίζει και βασανίζεται. (στ.541-542)
- Ο αλληλοθαυμασμός Πρίαμου – Αχιλλέα (στ. 630-633). Πίσω από τον εχθρό ο άνθρωπος που αξίζει τιμή, θαυμασμό. Αποκορύφωμα του ανθρώπινου μεγαλείου.
- Η φιλική χειραψία του τέλους και ο κοινός ύπνος κάτω από την ίδια στέγη Πρίαμου – Αχιλλέα αποτελούν έμμεση κατάθεση των φιλειρηνικών θέσεων του ποιητή που μέσα σ’ ένα σκληρό πολεμικό έπος τάσσεται υπέρ της συμφιλίωσης ανθρώπων και λαών.
 |
| Henri Motte, Η ικεσία του Πρίαμου |
Ενώ ο Πρίαμος
με τον Ιδαίο κοιμούνται έξω, ο Ερμής τους ξυπνά, τους βοηθάει να ετοιμαστούν
και τους συνοδεύει ο ίδιος μέχρι το Σκάμανδρο. Την αυγή της 42ης
μέρας, ο Πρίαμος με τον Ιδαίο και το νεκρό Έκτορα φτάνουν στην πόλη. Η
Κασσάνδρα, η οποία τους βλέπει πρώτη από την ακρόπολη της Τροίας, ανακοινώνει
την άφιξή τους στους Τρώες, που σπεύδουν μαζί με την Εκάβη και την Ανδρομάχη να
τους συναντήσουν. Επακολουθεί μεγάλος θρήνος και την ενδέκατη μέρα και 51η
μέρα της Ιλιάδας γίνεται η ταφή του Έκτορα.
Στίχοι Ω 678 – 805, Ο θρήνος για τον Έκτορα
Σημασία θρήνων
- Με τα εγκώμια που περιέχουν βοηθούν στην αποκατάσταση του νεκρού μετά την ατίμωσή του. Συγκεκριμένα ο Έκτορας παρουσιάζεται: πολυαγαπημένος σύζυγος, πατέρας, γιος, αδελφός, στήριγμα του τρωικού λαού, υπερασπιστής της πόλης του, λαοφίλητος. Σκληρός, ανδρείος πολεμιστής, φόβος και τρόμος των Αχαιών, υπολογίσιμος αντίπαλος για τον Αχιλλέα. Θεοφίλητος, εκλεκτός των θεών που του χάρισαν την εύνοιά τους όσο ζούσε και μετά το θάνατό του. Γεμάτος καλοσύνη, ευγένεια, ανθρωπιά και ιπποτική, προστατευτική συμπεριφορά.
- Ο Ποιητής αναθέτει στον Έκτορα πολλούς ρόλους, δίνοντάς του μια ανθρώπινη, γεμάτη αδυναμίες αλλά και ηρωισμό υπόσταση, γι αυτό και γνήσια τραγική. Η πορεία του μέσα στην Ιλιάδα μας επιτρέπει ν' αναζητήσουμε τη μοίρα μέσα στον ίδιο τον άνθρωπο. (Μ. Σαμαρά, Ομήρου Ιλιάδα)
- Η ανδρεία – προσφορά του στην πατρίδα προδικάζουν την πτώση της πόλης του, τώρα που δεν υπάρχει πια για να την υπερασπιστεί.
 |
| Hamilton, 1761, Η Ανδρομάχη θρηνεί τον Έκτορα |
Τριπλή κλιμάκωση
- Στη διάρθρωση των θρήνων προηγείται ο σημαντικότερος, της συζύγου (26 στίχοι), ακολουθεί της μητέρας και τελευταίος τοποθετείται ο λιγότερο σημαντικός της νύφης του νεκρού.
 |
| Ζακ-Λουί Νταβίντ, Η Αδρομάχη θρηνεί τον Έκτορα |
- Υπάρχει και στους τρεις θρήνους: η Ανδρομάχη απευθύνεται στο νεκρό σύζυγό της (726-728), κάνει προβλέψεις για το μέλλον και εγκωμιάζει την ανδρεία του νεκρού στο παρελθόν (728-741) και κλείνει με νέα αποστροφή προς το νεκρό (742-746). Η Ελένη απευθύνεται στο νεκρό (763), επαινεί την ευγένεια που της έδειξε στο παρελθόν (764-773) και επανέρχεται στο παρόν με νέα αποστροφή προς το νεκρό (773-776).
Ταφικά έθιμα ομηρικής κοινωνίας
- Οι γυναίκες απλώνουν τα χέρια προς το κεφάλι του νεκρού, συνοδεύουν το θρήνο με κοπετούς, τράβηγμα, ξερίζωμα μαλλιών.
- Πρόθεσις, έκθεση του νεκρού σε νεκρική κλίνη εντός του σπιτιού.
- Θρήνος από συγγενείς, επαγγελματίες θρηνωδούς και το παριστάμενο πλήθος.
- Συγκέντρωση ξύλων, καύση του νεκρού, σβήσιμο της φωτιάς με κρασί, τοποθέτηση οστών σε λάρνακα, ύψωση τύμβου με πέτρες, χώμα, πλούσιο δείπνο προς τιμήν του νεκρού.
Προώθηση του επικού μύθου
- Η μεταφορά του νεκρού Έκτορα, ο θρήνος και η ταφή του αποτελούν τις τελευταίες συνέπειες του ολέθριου θυμού του Αχιλλέα που ολοκληρώνουν το έπος σύμφωνα με τη βουλή του Δία, όπως δήλωσε άλλωστε ο ποιητής στο προοίμιο. Η θύελλα που είχε ξεσπάσει καταλαγιάζει, άλλο αν αύριο ξαναρχίσει ο πόλεμος.
- Ο θάνατος του Αχιλλέα δε χωρούσε μέσα στη Ιλιάδα, αφού στόχευε στην αποκατάσταση της τιμής του, προσβεβλημένης τόσο από τον Αγαμέμνονα όσο και από τον Έκτορα. Ο ποιητής όμως παράλληλα με την τιμή, αποκατέστησε και την ανθρωπιά του με το φιλάνθρωπο λόγο του ήρωα προς τον Πρίαμο και τη λύτρωση του νεκρού Έκτορα, αποδίδοντας έτσι τον τελευταίο «έπαινο» στον Αχιλλέα πριν τον προειδοποιημένο και αναμενόμενο θάνατό του.
Η ικεσία του Πρίαμου, απόδοση και ταφή του Έκτορα