Ευριπίδη Ελένη, Εθνικό θέατρο
Στο Αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου παρουσιάστηκε στις 16 και 17/7/1977 η Ελένη του Ευριπίδη από την Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Η μετάφραση ήταν του Τάσου Ρούσσου, η σκηνοθεσία του Αλέξη Σολομού, η μουσική του Ιάννη Ξενάκη και τα κοστούμια του Αλέκου Φασιανού. Την Ελένη υποδυόταν η Άννα Συνοδινού.
Το ηχητικό υλικό προέρχεται από το ψηφιοποιημένο αρχείο του Εθνικού Θεάτρου. Ακούμε την Άννα Συνοδινού στο μονόλογο του Προλόγου.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ, 1η σκηνη (στ. 1-82)
Ο ρόλος του Προλόγου
Ο μονόλογος της Ελένης-συμβατικός, ίσως και ανιαρός για το σύγχρονο θεατή- είναι απαραίτητος προκειμένου να αντλήσουμε τις απαραίτητες πληροφορίες: ο τόπος, η ταυτότητα της Ελένης, τα βάσανά της, παλιά και τωρινά, το πρόβλημά της, τα δρώντα πρόσωπα.
Το ήθος της Ελένης
Η «καινή» Ελένη: αντάξια της αριστοκρατικής καταγωγής της, με υψηλό το αίσθημα της τιμής, υπερηφάνεια, συζυγική αφοσίωση και πίστη στο τελετουργικό της θρησκείας, θεοσεβούμενη, παρότι θύμα των θεών, αθώα σε όσα της καταμαρτυρούν. Νιώθει θλίψη και απόγνωση για το διασυρμό του ονόματός της, ενοχές για τους αδικοχαμένους Έλληνες και Τρώες, εγκλωβισμένη ανάμεσα στο φόβο (Θεοκλύμενος) και την ελπίδα(προφητεία Ερμή).
Η τραγικότητα της Ελένης
- Είναι θύμα των «παιχνιδιών» και της βούλησης των θεών, όργανο για να πετύχουν τις επιθυμίες και τα σχέδιά τους.
- Αντιμετωπίζει σοβαρό δίλημμα: να υποχωρήσει στην επιθυμία του Θεοκλύμενου θυσιάζοντας την τιμή της για μια άνετη ζωή, ή να μείνει πιστή στο σύζυγό της υπομένοντας τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται.
- Διασύρεται το όνομά της, αλλά η ίδια είναι αθώα. Δε μπορεί όμως να το αποδείξει.
Η τραγική της μοίρα προκαλεί στη ψυχή των θεατών τον «έλεο» και το «φόβο». Ο θεατής την σπλαχνίζεται, συμπάσχει και αγωνιά για την τύχη τόσο της Ελένης, όσο και τη δική του, που θα μπορούσε να βρεθεί στη ίδια θέση.
Ενοχή και υπαιτιότητα της Ελένης στην Ελένη του Ευριπίδη
Τα λόγια της Ελένης στον πρόλογο του δράματος (στ. 43-50) φαίνονται να απηχούν τα Κύπρια: εκεί, ως πρωταρχική σκοπιμότητα του Τρωικού Πολέμου τίθεται η ανακούφιση της γης από το βάρος των πολλών ανθρώπων. Με δεδομένο το θέμα των Κυπρίων, που, μεταξύ άλλων, αφηγούνταν την απαγωγή της Ελένης από τον Πάρη και το ταξίδι τους μέχρι την Τροία, η εκδοχή της Ελένης του Ευριπίδη έρχεται να αναιρέσει ακριβώς σκέλος της επικής εξιστόρησης του τρωικού μύθου που εισάγει τη σειρά των αιτιάσεων κατά της Ελένης και να αντιτάξει στην επική εξιστόρηση όχι απλώς μια Ελένη που πήγε με τον Πάρη ως την Αίγυπτο χωρίς να φτάσει στην Τροία, όπως στην εκδοχή του Στησίχορου και του Ηρόδοτου, αλλά μια Ελένη που δεν πήγε με τον Πάρη ποτέ πουθενά, μένοντας πιστή στον Μενέλαο. Εξάλλου, η σθεναρή άρνηση της στην Αίγυπτο προς έναν (ακόμη) μνηστήρα, έναν (ακόμη) ξένο, το Θεοκλύμενο, μυθογραφικό έκτοπο ή κακέκτυπο του Πάρη, πιστοποιεί και εκ των υστέρων την προσήλωση της προς το συζυγικό "λέχος", που ποτέ δεν πρόδωσε, άξια της εμπιστοσύνης και της προστασίας της Ήρας και έτοιμη να εγκαταλείψει την Αίγυπτο για να σωθεί. Έτσι, με τρόπο απόλυτα φυσικό και αφηγηματικά αναγνωρίσιμο, σε άλλα όμως συμφραζόμενα, η Ελένη, στην ομώνυμη ευριπίδεια τραγωδία, ακόμη μια φορά στη μυθογραφική της ιστορία, επιθυμεί διακαώς να βρεθεί σε μέρος διαφορετικό από εκείνο στο οποίο βρίσκεται.
Στη μακρά ιστορία της ενοχής, της υπαιτιότητας και της κατηγορίας, η Ελένη του Ευριπίδη ήταν αυτή που, απ' όσο ξέρουμε, αποτύπωσε την τελική εξέλιξη. Η στησιχόρεια και ηροδότεια εκδοχή του ειδώλου (και σε κάποιο μέτρο και η γοργίεια και, αργότερα, και η ισοκράτεια ρητορική) αρκούσαν για να απαλλάξουν την Ελένη από την ευθύνη των νεκρών του Τρωικού Πολέμου, χωρίς όμως να εξαλείφουν την εγκατάλειψη της συζυγικής και οικογενειακής εστίας, από την οποία ξεκίνησαν όλα• η χρονική μετάθεση της δημιουργίας του ειδώλου σε μια στιγμή πριν από την αναχώρηση με τον Πάρη επέφερε τη συνολική αναίρεση της βασικής συζυγικής προδοσίας, που προκάλεσε τον πόλεμο, ενώ η αναγωγή της σκοπιμότητας του πολύνεκρου Τρωικού Πολέμου στην ανακούφιση της επιβαρυμένης γης μετέτρεψε την αντίστοιχη ατομική υπαιτιότητα της Ελένης σε απλή, θεϊκή, νομοτελειακή αιτιότητα.
Μενέλαος Χριστόπουλος, Όψεις της Ελένης στο Έπος και στο Δράμα, εκδ. Πατάκη (σσ. 81-83)
Η Διάνοια – ο σκεπτικισμός του Ευριπίδη
- Η αντίθεση ανάμεσα στο «είναι» και το «φαίνεσθαι». Οι αισθήσεις μας εξαπατούν, βλέπουμε την επιφάνεια, όχι την ίδια την πραγματικότητα. (Η ομορφιά θεωρείται, δεν είναι αγαθό. Ο Πάρης πιστεύει ότι έχει την Ελένη, αλλά έχει ένα είδωλο. Ο Μενέλαος πολεμά για ένα σύννεφο, το όνομα της Ελένης και όχι η ίδια κατέστρεψε την Τροία).
- Επικριτική στάση απέναντι σε θεούς με ανθρώπινα πάθη και ιδιοτελείς σκοπούς.
- Αμφιβολία για την εγκυρότητα των μύθων(στ. 20-25) και σκεπτικισμός απέναντι στη επικρατούσα θρησκευτική αντίληψη (στ.1-4).
- Ο παραλογισμός και η ματαιότητα του πολέμου. Καμιά διάκριση ανάμεσα σε νικητές και νικημένους.
- Η ομορφιά από δώρο θεού γίνεται συχνά καταστροφική για όποιον την έχει, αλλά και για τους γύρω του.
Η Λέξις (εκφραστικά μέσα)
Κυριαρχούν στη σκηνή αντιθέσεις που υπογραμμίζουν τα βασικά θέματα του Προλόγου και την τραγικότητα των προσώπων.(Το είδωλο και η πραγματική Ελένη, Ο Πρωτέας προστάτεψε την Ελένη, ενώ ο Θεοκλύμενος την πιέζει, η προφητεία του Ερμή και η τωρινή κατάσταση της Ελένης, κ.λ.π)
Η Όψις (σκηνοθετικοί δείκτες)
1) Να ο Νείλος, 2) εδώ βασίλευε ο Πρωτέας, όσο ζούσε, 3) στο νησί Φάρο, 4) στου Πρωτέα το μνήμα ετούτο.
Η προοικονομία
Στ. 70-73: η υπόσχεση – προφητεία του Ερμή.
Τα πρόσωπα που θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην πλοκή : Θεοκλύμενος, Θεονόη, Μενέλαος.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ, 2η ΣΚΗΝΗ (στ. 83- 191)
Ο λειτουργικός ρόλος της σκηνής με τον Τεύκρο
- Εμφανίζεται απροσδόκητα στη σκηνή με μοναδικό καθήκον να συμπληρώσει την προϊστορία της δράσης. Από τους λίγους φημισμένους ήρωες που επέζησαν του Τρωικού πολέμου, με πληροφορίες «από πρώτο χέρι», περιπλανώμενος ακόμα στην ανατολική Μεσόγειο με προορισμό την Κύπρο.
- Πολιτικός υπαινιγμός του Ευριπίδη – φόρος τιμής στον απόγονο των Τευκριδών, Ευαγόρα, σταθερό σύμμαχο των Αθηναίων στις δύσκολες μέρες μετά τη Σικελική καταστροφή και το κλίμα αποστασίας των συμμάχων. Υπενθύμιση ότι δεν έχουν χαθεί τα πάντα!
- Εσωτερική σύνδεση Ελένης – Τεύκρου. Εξόριστοι, ταπεινωμένοι και μισητοί στη Ελλάδα, ακούσια θύματα μιας κρίσης(«περί της καλλίστης» η Ελένη, «των όπλων» ο Τεύκρος), η θεωρούμενη υπεύθυνη του πολέμου αντιμετωπίζει τα θύματά της στο πρόσωπο του Τεύκρου.
- Επιδεινώνεται η τραγική θέση της ηρωίδας, καθώς πληροφορείται την απώλεια του Μενέλαου και την τύχη των αγαπημένων προσώπων εξαιτίας της. Εντείνεται η δραματικότητα, γιατί με την εμφάνιση του Μενέλαου ζωντανού, η απέραντη δυστυχία μεταστρέφεται σε ευτυχία.
Η τραγική ειρωνεία
στ. 88-97: Ο Τεύκρος θεωρεί ότι η γυναίκα που βλέπει απλά μοιάζει στην Ελένη, ενώ είναι η Ελένη
στ. 140-146: Ο Τεύκρος είναι βέβαιος ότι είδε στην Τροία την Ελένη, ενώ ήταν το είδωλό της.
στ. 186-191: Ο Τεύκρος καταριέται την Ελένη, αλλά εύχεται στη γυναίκα που έχει μπροστά του!
Η στιχομυθία
στ. 105-166 : γοργό ύφος, διάλογος «χωρίς ανάσα», ομοβροντία δυσάρεστων νέων, απανωτά χτυπήματα για τη Ελένη που καθηλώνουν και το θεατή, καθώς τα συναισθήματα εναλλάσσονται από την ελπίδα στην απογοήτευση και από την απογοήτευση στη απόγνωση και το φόβο για τη ζωή της ηρωίδας.
Η προοικονομία
- Διαγράφεται ο ρόλος της Θεονόης και του Θεοκλύμενου: μια μάντισσα γνωστή σ’ όλο τον κόσμο κι ένας βάρβαρος βασιλιάς.
- Η άρνηση του Τεύκρου να αναγνωρίσει την Ελένη προοικονομεί την αντίστοιχη άρνηση του Μενέλαου λίγο μετά.
- Η ευχή του Τεύκρου(στ.191) προοικονομεί το αίσιο τέλος του έργου.
Το ήθος των ηρώων
Τεύκρος: Εντυπωσιακό παράδειγμα ανθρώπου με συσσωρευμένα επάνω του τα δεινά του πολέμου και των ανατροπών που αυτός επέφερε. Νικητής, αλλά εξόριστος και ανέστιος: ως γνήσιος γόνος αριστοκρατικής γενιάς, με ευθιξία και αίσθημα αξιοπρέπειας αποδέχεται την ευθύνη και την ποινή που του επιβλήθηκε, εφόσον άφησε ατιμώρητο τον άδικο και άδοξο θάνατο του αδελφού του. Παρορμητικός, εύπιστος και αφελής, παρασύρεται από τα αισθήματά του και αδυνατεί να συγκρατήσει το μίσος του απέναντι σ’ αυτή που θεωρεί αιτία της δυστυχίας του. Εύκολα υιοθετεί την ιδέα της ομοιότητας των δύο γυναικών και δεν υποψιάζεται τίποτα παρά τις επίμονες ερωτήσεις της «άγνωστης» γυναίκας. Ταπεινωμένος και γεμάτος ανασφάλεια προσφεύγει στους θεούς για να του δείξουν το δρόμο.
Ελένη: διπλωμάτισσα, ευφυής, εκμεταλλεύεται την αφέλεια του συνομιλητή της και ελίσσεται με άνεση προκειμένου να αποσπάσει έντεχνα τις απαραίτητες πληροφορίες, χωρίς να αποκαλύψει την ταυτότητά της.
 |
| Τεύκρος, Sir William Hamo Thornycroft |
Διάνοια
Η αντιηρωική διάσταση του πολέμου, η φθορά, ψυχική και ηθική που επιφέρει σε νικητές και νικημένους. Ηχηρό αντιπολεμικό-φιλειρηνικό μήνυμα του Ευριπίδη προς τους συμπολίτες του στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου και ένα χρόνο μετά την ήττα στη Σικελία.
- «καί νοῦς ὁρᾷ»: Με το νου γνωρίζουμε την αλήθεια. Πηγή της γνώσης, για τον Τεύκρο η εμπειρία, για την Ελένη ο προβληματισμός και η αναζήτηση.
Ο Ζήνωνας υποστήριζε ότι η αληθινή γνώση δεν μπορεί να στηριχτεί στις αισθήσεις, γιατί αυτές μας εξαπατούν...Και για του λόγου το αληθές: Αφιέρωμα: Οφθαλμαπάτες και πώς βλέπουμε.
Μετάφραση: Σοφία Νικολαϊδου,
Σκηνοθεσία: Γιάννης Παρασκευόπουλος,
Σκηνικά: Σοφία Παπαδοπούλου, Κοστούμια: Σοφία Παπαδοπούλου,
Κίνηση: Κώστας Γεράρδος,
Μουσική Επιμέλεια: Κοσμάς Εφραιμίδης,
Δραματουργική Επεξεργασία: Μαγδαληνή Μπεκρή,
Διανομη:Ελένη: Αμαλία Τσεκούρα, Τεύκρος: Κωνσταντίνος Χατζησάββας
Το υλικό προέρχεται από το http://euripideseleni.blogspot.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου